كتێبخانـه ی كوردی ئه وين

بۆ داگرتنی(دانلۆد)کتێبی خەونە بەردینە-هۆنراوەی سوارە ئیلخانی زادە-نووسینی کەریم دانشیـار لێرەدا کرتە (کلیک ) فەرموون

بۆ بیستن و یـا داگرتنی( دانلۆد ) شێعره‌کانی سواره‌ ئیلخانی زاده لە قەبارەی (فوڕمەت ) mp3  لە سەر بابەتەکاندا کرتە (کلیک ) فەرموون

بەشی۱--بەشی٢--بەشی٣--بەشی٤--بەشی٥--بەشی٦--بەشی٧--بەشی٨

پیرە هەڵۆ(سوارە ئیلخانی زادە)- بە دەنگی کاک عومەر ڕەسوڵی وخاتوو مریەم فەتاحی

سوارە ئیلخانیزادە (١٩٣٧-١٩٧٥) ھۆنڕاوەنووسێکی بەناوبانگی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بوو.

ژیـاننامە

سواره‌ کوڕی ئه‌حمـه‌د ئاغا، پارچه ی کوا کوردی کوڕی حاجی باییز ئاغای ئێلخانیزاده‌یـه‌. پارچه ی کوا کوردی ساڵی 1937 له‌ گوندی تورجان (که‌ ده‌که‌وێته‌ نزیک شاری بۆکان) له ‌دایکبوه‌. پارچه ی کوا کوردی هێشتا منداڵ ده‌بێت که‌ عیسمـه‌ت خانمـی دایکی کۆچی دوایی ده‌کات‌. هه‌ر له‌و ده‌مـه‌دا ماڵیـان بۆ گوندی قه‌ره‌گوێز ده‌گوێزنـه‌وه‌. له‌وێ باوکی ژنێکی دیکه‌ ده‌هێنێت. ئه‌و ژنـه‌ بۆ سواره‌ و خوشک و براکه‌ی وه‌ک دایکی ڕاسته‌قینـه‌ واده‌بێت‌. هاوینی ساڵی 1954 له‌ قه‌ره‌گوێزه‌وه‌ بۆ بۆکان بارده‌که‌ن و له‌وێ نیشته‌جێ ده‌بن‌. له‌ پاییزی ئه‌و ساڵه‌دا سواره‌ دوچاری نـه‌خۆشییـه‌کی سه‌خت ده‌بێت و سێ ساڵ له‌جێدا ده‌یخات. کاتێک ده‌که‌وێته‌وه‌ سه‌رخۆی، سواره‌که‌ی جاران نامێنێت و لاواز و بێهێز ده‌بێت. به‌و حاڵه‌شـه‌وه‌ به‌رده‌وام ده‌چێته‌ قوتابخانـه‌ و چه‌ند ساڵ له‌ بۆکان ده‌خوێنێت. پاشان ده‌چێته‌ ته‌ورێز و له‌وێ درێژه‌ به‌ خوێندن ده‌دات. ساڵی 1962 بڕوانامـه‌ی دیپلۆم وه‌رده‌گرێت و به‌شداریی تاقیـه‌وه‌ی زانکۆی تاران ده‌کات. سه‌ره‌نجام له‌ کۆلێژی حقوق له‌ به‌شی قه‌زایی وه‌رده‌گیرێت. له‌و سه‌روه‌خته‌دا کۆمـه‌ڵێک ڕوناکبیری کورد له‌ ڕیزی ڕێکخراوێکی نـهێنیی به‌ناوی «یـه‌کێتی خوێندکارانی کورد له‌ زانستگاکانی ئێران» تێده‌کۆشن. سواره‌ش وه‌ک خوێندکارێک و وه‌ک کوردێکی خاوه‌ن هه‌ڵوێست و چالاک ده‌بێته‌ ئه‌ندام تیـایدا. هه‌ر له‌و ده‌مـه‌دا له‌گه‌ڵ کیژێکی ئازه‌ری نیشته‌جێی شاری بۆکان به‌ ناوی «ڕوقیـا» که‌ چه‌ند ساڵ ئه‌وینداری یـه‌کتر بون، خێزان پێکده‌هێنن و به‌رهه‌مـی ئه‌و هاوسه‌رییـه‌ کوڕێک ده‌بێت به‌ناوی «بابه‌ک».

                                      

  ساڵی 1963 سمایلی شـه‌ریف زاده‌ و سواره‌ و ده‌سته‌یـه‌ک خوێندکار و لاوی کورد شێلگیرانـه‌ تێده‌کۆشن له‌پێناو دامـه‌زراندنی ڕێکخراوێکی خوێندکاریی چه‌پ و شۆڕشگێڕ و جموجوڵێکی گه‌رم ده‌ستپێده‌که‌ن.

به‌درێژایی ئه‌و ساڵانـه‌ی که‌ له‌ زانکۆ ده‌خوێنێت، مامـه‌کانی به‌گشتی و حاجی ڕه‌حمانی ئێلخانی زاده‌ و سه‌عدی موهته‌دی به‌تایبه‌تی یـارمـه‌تی ده‌ده‌ن. هه‌روه‌ها ئامۆزایـه‌کی له‌ خۆی به‌ته‌مـه‌نتری به‌ناوی «حه‌سه‌ن» به‌رده‌وام ده‌ستگیرۆیی ده‌کات و ناهێڵێت ده‌سته‌نگیی پێوه‌ دیـاربێت.

ڕۆژی 20/3/1964 حکومـه‌تی حه‌مـه‌ ڕه‌زاشا شاڵاوی گرتن و زیندانی ی تێکۆشـه‌ران ده‌ستپێده‌کات و نزیکه‌ی 150 لاوی ڕوناکبیر و تێکۆشـه‌ری کورد به‌ تۆمـه‌تی هاوکاریی له‌گه‌ڵ (حیزبی دیموکراتی کوردستان) ده‌گرێت و ده‌یـانخاته‌ زیندانی «قزل قلعه‌»وه‌. سواره‌ش به‌ر ئه‌و شاڵاوی ڕه‌شبگیرییـه‌ ده‌که‌وێت. ئه‌گه‌رچی ئه‌و به‌له‌ش نـه‌خۆش و لاواز ده‌بێت، به‌ڵام دلێرانـه‌ شـه‌ش مانگ خۆی ڕاده‌گرێت و ئه‌شکه‌نجه‌ و ئازار وره‌ی پێ به‌رنادات. که تا سه‌رنجام هیچی له‌سه‌ر ئیسپات نابێت و ئازاد ده‌کرێت. کاتێک له‌ زیندان دێته‌ ده‌رێ، ده‌چێته‌وه‌ زانکۆ و خوێندنـه‌که‌ی درێژه‌پێده‌داته‌وه‌‌. ساڵی 1968 خوێندنی زانکۆ ته‌واوده‌کات. هه‌ر له‌و ده‌مـه‌دا له‌ به‌شی کوردی ڕادیۆی تاران وه‌ک کارمـه‌ند داده‌مـه‌زرێت. له‌و ڕادیۆیـه‌دا به‌رنامـه‌یـه‌کی ئه‌ده‌بی و ڕۆشنبیریی به‌ناوی «تاپۆ و بومـه‌لێڵ» پێشکه‌ش ده‌کات. ئه‌و به‌رنامـه‌یـه‌ گوێگرێکی زۆری ده‌بێت و به‌و بۆنـه‌یـه‌وه‌ سواره‌ له‌نێو توێژێکی به‌رینی خه‌ڵکی کوردستاندا ده‌ناسرێت.
به‌شی زۆری ته‌مـه‌نی سواره‌ ململانێ ده‌بێت له‌گه‌ڵ نـه‌خۆشیدا. ئه‌وه‌نده‌ی که‌ له‌ بیماری و له‌شبه‌باریدا ده‌ژی، ئه‌وه‌نده‌ له‌شی ساغ و ئاسوده‌ به‌خۆیـه‌وه‌ نابینێت. به‌ڵام سه‌رباری ئه‌و ژیـانـه‌ سه‌خت و ناهه‌مواره‌، هه‌رده‌م وره‌به‌رز و به‌ بیروباوه‌ڕ ده‌بێت.

ڕۆژی 12/1/1976 له‌کاتێکدا که‌ سواره‌ به‌ره‌و ماڵ ده‌ڕواته‌وه‌،  لە لایەن ھاوکارێکی خۆیەوە بەر ماشێن دەدرێ . به‌ڵام ئه‌و پێی واده‌بێت که‌ ئازارێکی که‌مـی گه‌یشتوه‌ و هیچی لێنـه‌هاتوه‌. ئیدی ده‌یبه‌نـه‌وه‌ ماڵه‌که‌ی خۆی. ورده‌ ورده‌ ئازاری له‌شی زیـاد ده‌کات. پاش دو ڕۆژ ده‌یبه‌نـه‌ خه‌سته‌خانـه‌ی «مـیساقیـه‌»ی تاران. کاتێک دوکتۆر لێیده‌کۆڵێته‌وه‌، ده‌ڵێت توشی زه‌ردویی بوه‌. دواتریش گومانی نـه‌خۆشی سه‌ره‌تانی لێده‌که‌ن. بۆیـه‌ بڕیـار ده‌ده‌ن که‌ نـه‌شته‌رگه‌ریی بۆ بکه‌ن. به‌ڵام به‌رگه‌ی نـه‌شته‌رگه‌رییـه‌که‌ ناگرێت و ڕۆژی چوارشـه‌‌ 14/1/1976 دڵی له‌لێدان ده‌که‌وێت. ڕۆژی دواتر کۆمـه‌ڵێک له‌ خزمان و دۆستان و ڕوناکبیرانی کوردی تاران، ته‌رمـه‌که‌ی بۆ بۆکان ده‌به‌نـه‌وه‌ و له‌ مـه‌راسیمێکی پڕ ڕێز و شکۆدا له‌ گۆڕستانی  و  گومبەزی گوندی حەمامـیان لە سەر بەرزاییکی وەک نالەشکێنە بەخاکی دەسپێرن، زیرەوارە لە سەر دوو بەرزاییەوە دەڕواننە یەک .سوارەی ژین کورت بە تەمەن درێژی لە ناو فەرھەنگ و ئەدەبیـاتدا دەمێنێتەوە، بە تایبەت ئەدەبیـاتی گەلەکەی خۆیدا.

ئه‌گه‌رچی سواره‌ زیـاتر وه‌ک شاعیر ناوده‌رده‌کات، به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ده‌ستێکی باڵای له‌ په‌خشان و وتاری ئه‌ده‌بی و چیرۆک و شانۆنامـه‌نوسینیشدا ده‌بێت و گه‌لێک به‌رهه‌مـی ناوازه‌ و سه‌نگین ده‌نوسێت، که‌ به‌شی زۆریـان که تا ئێستاش به‌ ده‌ستنوسیی ماونـه‌ته‌وه‌. به‌رهه‌مـه‌کانیشی به‌ناوی «سواره‌، ئازاد و پ. ئه‌هورا»وه‌ بڵاوده‌کاته‌وه‌.

شێعر و نووسراوەکانی لە گۆڤارە بە ناوبانگەکانی ئەو سەردەمەی ئێران سخن و کوردستاندا چاپ کراون

“ خەوە بەردینە‌ ، شار، کچی بەیـان“ ئەسکەندەر شاخی ھەیە، کەویـار“ تاکە شێعر و پەخشانی بەناوبانگن، شانۆنامەی “ سەیدەوان“ و لێکۆڵینەوەکانی لە مەڕ ئەدەبیـاتی کوردی بە تایبەت ئەدەبیـاتی زارەکی کوردی لە تەک شێعرەکانی فارسی دا ھێزوتوانای شاعیر و نووسەر و رۆشنبیرێک دەنووینن کە جێگای ھەردەم سەوز دەمێنێ.

تاپۆبۆمەلێڵ لە تاران و رۆژێک لە رۆژان لە بەغدا دوو پروگرامـی بەپێز و ڕەنگین بوون کە لە ھەر دووک لا باشترین دەنگەکانی شێعر و ئەدەبیـاتی کوردیـان بڵاو دەکردەوھ، لەوێ کوردستان موکریـانی و عەبدوڵا پەشێو دەنگیـان ھەڵدەبڕی، لێرەش عەلی حەسەنیـانی و فاتخ شێخ ئولئیسلامـی!

سوارە ئیلخانی زادە(سوارە)، عەلی حەسەنیـانی(ھاوار) و فاتح شێخ ئولئیسلامـی(چاوە) سێ چوکڵەی شێعری نوێی کوردی لە رۆژھەڵاتی کوردستان پێکدەھێنن و ئەوانە لە گەڵ عومەر سوڵتانی(وەفا) مەیدانی شێعری کوردییـان پان و بەرینتر و ڕەنگین تر کرد!

 ئەوەش بگوترێ تاقانە کوڕی سوارە لە تەمەنێکی کورتدا لە ھولەند دڵی لە وەستان دەکەوێ وداستانێکی تراژیک وەک سەیدەوان بە چەشنێکی تر لە یـاددا دروست دەکا.

ژیـانی ڕێڕەوانی شێعری نوێی کوردی خۆی رۆمانێکی دڵتەزین دەنوێنێ، دوای سوارە، عەلی حەسەنیـانی لە پاش ژیـانێکی پڕ ئازار لە ھەندەران دڵی لە وەستان دەکەوێ و تەرمەکەی خاکی دانمارک دیگرێتە خۆی. “چاوە“ش کە زەمانێک دەنگی ھەڵدەبڕی و بۆ ھەموو کوردستان ھاواری دەکرد: پارچه ی کوا کوردی “ فەرشی ماڵەکەم پڕی خشت وخاڵ و ڕاتەکاندنی گەرەکە“، ئەمرۆ ھەر چوار سووچی فەرشی ماڵەکەی بەرداوە و ڕەنگە ئاوڕ لێ دانەوەشگران بێ، وەفاش پاش ئازارێکی چەند ساڵە ژیـانی کۆتایی پێھات.

بەرهەمەکانی سوارە

بەرھەمـی چاپکراوخەوە بەردینە (سەرجەمـی شێعرەکانی کوردی و فارسی)
تاپۆ و بوومەلێڵ (بەرھەمـی پێشکەشکراو لە ڕادیو کوردی تاران)

چەن پارچە شیعرێک لە سوارە

دووی ڕێبەندان[١]

بیرەوەریی دووی ڕێبەندان
دەمخاتە سەر بەستە و بەندان
ڕێبەندانی ڕێنوێنە
لە داگیرکەر سەرشێوێنە
ھەڵات ھەڵات لە ھەموو دیـاران
پێ پلیکەی دێو، تەختی تاران‌
دوژمنی کورد جێ پێی لێژە
با بگێڕین گەڕەلاوێژە

ھۆ ھۆ شوانە بە نەغمەی تەڕ و پاراووت
بە بلـوێری لە خەم و دەردا سووتاوت
بارووژێنە گیـانی خەوتووی گەزیزەی ھەرد
بە (سوارۆ)ێک، بە (حەیران)ێک، دامرکێنە بڵێسەی دەرد

ھۆ ھۆ جووتێر چەوساوەی خەمان
خاڵە! ڕێبواری خەیـاڵت نیشتەجێ بوو
خەمان نەمان
بە ئارەقی نێو چاوانی بەرز و تەرزی کرێکارانت
چناری ھیوا باشین بێ
لە کۆزی ڕووی دەردەدارانت
ئەی کچی جوان!
ئەی یەزدانی داوێن پاکی!
دیلانی بگێڕە
بەسەر چوو
دیلـی و زەلیلـی و خەمناکی
ئەو ھەوری یەی لە دەوری دارت پێچاوە
لە دەوری دەستت ھاڵێنە
بە دەم سووڕانی سەماوە
شایی دەگەڕێ لە ھەموو دێیـان
گیـان ھاتوەتە ئاسۆی گوێیـان
دیلان دەگەڕێ لە ھەموو ماڵان
پیرۆزبایی لە ھاواڵان

. . . ڕێبەندان!
بەو زستانەم دڵ بەھارە
لە ھەموو سنووران ھاوارە
لە دوژمنان ڕێبەندانە
بۆ کوردەواری گۆوەندانە
شایی نەدار و ھەژارە
ئەوجار ھەژار خۆی سەردارە

مەڵبەند بەھاری تێزاوە
«قازی» ‌مەزن ھەروەک کاوە
ھێزی کۆمەڵی لەپشتە
ھەودای خاوی ھیوا گشتە
قورینگ چلـەی زستان دەبڕن
چاویـان لە کوردستان دەبڕن
بە پۆل گوڵی لە شەتاوان
دەخەمڵێنن دەم چۆماوان
بیستوومە لە کۆنەپیـاوان
سەرگوریشتەی خاوەن ناوان:
«لە سەخڵەتا خۆشیی دیـارن
ھەر زۆرە کوژەی زۆردارن» ‌
نەزیلـەی باپیران وایە
«شەو بۆ مێردان وەک قەڵایە»

شەوەی شەو لەشی گوشیبووین
ڕێبەندان ڕێگای تەنیبووین
گیـانمان خارا بە دەرد و ئێش
ڕێگای ئازادین گرتەپێش
پاش چەند ساڵ لە نوور دووریمان
ھەڵبوو چرای جەمھووریمان

با بگێڕین زەماوەندێ
با بۆتان بڵێم سەربەندێ
ئەوجار چینی فەلا و کرێکار
قەت ناڵێن خۆزگەمان بەپار
دەری ھاویت تۆــ وی دژی
ڕەنجبەر بژی
                 بژی
                        بژی

 تاران، ڕێبەندانی ١٩٦٨

 هه‌ڵۆ

پاییزه‌ دار و ده‌وه‌ن بێ به‌رگه‌
دڵ په‌شۆکاوی خه‌یـاڵی مـه‌رگه‌
هه‌ر گه‌ڵایێ که‌ له‌ دارێ ده‌که‌وێ
نووسراوێکه‌ به‌ ناخۆش خه‌وه‌رێ
تاو هه‌ناوی نیـه‌ وا مات و په‌شێو
له‌شی زاماری ده‌کێشێته‌ نشێو
ڕۆژ په‌ڕه‌، سارده‌ کزه‌ی بای زریـان
کاته‌ بۆ ژینی له‌ ده‌س چوو ، گریـان
دڵی پڕ بوو له‌ په‌ژاره‌ و له‌ دڵۆ
ژینی خۆی هاته‌وه‌ بیر پیره‌ هه‌ڵۆ
به‌ قسه‌ خۆشـه‌ مـه‌ترسی مردن
تاڵه‌ ئه‌و هه‌ستی به‌ مردن
کاتی کۆچ ه‌ وه‌ختی سه‌فه‌ره‌
داخه‌که‌م سه‌ختی ژیـانم له‌به‌ره‌
هه‌ر بینا هات ئه‌جه‌ل و من مردم
با له‌ شیوێ په‌ڕ و باڵی بردم
تۆ بڵێی پاشی نـه‌مان ژینێ بێ ؟
بۆ له‌شی سارده‌وه‌ بوو تینێ بێ ؟
تۆ بڵێی ئه‌و خه‌وه‌ هه‌ستانی بێ ؟
یـا نـه‌ ئه‌و قافڵه‌ وه‌ستانی بێ ؟
مـه‌رگه‌ دێ و دوا به‌ هه‌موو شت دێنێ
هه‌موو ئاواتێ له‌ دڵ ده‌ستێنێ
پاشـه‌رۆکێکی بکه‌م له‌م باخه‌
تاکوو باڵ و په‌ڕی من په‌رداخه‌
هه‌ر بڕۆم نابه‌ڵه‌د و بێ سه‌ر و شوێن
دیـار نییـه‌ خێڵی هه‌ڵۆیـان له‌ کوێن
شاره‌زای ڕێگه‌یی مردن کێیـه‌
چیـه‌ ئه‌و مـه‌نزڵه‌ کوێنـه‌ی جێیـه‌
نابمـه‌ ڕێبواری که‌لی هات و نـه‌هات
چاره‌که‌م به‌شکوو ئه‌وا هات و نـه‌هات
خۆی به‌ خۆی گوت که‌ ده‌چم بۆقه‌ل
که‌یخودای پیر و به‌ بیری گه‌لی مـه‌ل
هه‌ڵفڕی ڕاوکه‌ری زاڵی که‌ژ و کێو
له‌ چیـای به‌رزه‌وه‌ ڕووی کرده‌ نشێو
که‌وته‌ ئه‌و ده‌شته‌ له‌ ترسا ته‌ق و ڕه‌و
ده‌رپه‌ڕی کوڕکوڕ و کڕ مایـه‌وه‌ که‌و
هاته‌قه‌ل به‌ کزی و بێ وازی
قه‌ل گوتی : مامـه‌ هه‌ڵۆ ناسازی ؟
کوتی قاڵاوه‌ ڕه‌شـه‌ی پسپۆڕم
پیرم و پێ یـه‌ له‌ لێوی گۆڕم
باخی ژینم به‌ خه‌زان ژاکاوه‌
کاتی مـه‌رگه‌ و ئه‌جه‌لیش ناکاوه‌
پێم بڵێ چۆنـه‌ که‌ تۆ هه‌ر لاوی
زۆر به‌ ساڵ پیری به‌ڵام چا ماوی
هێزی ئه‌ژنۆم نیـه‌ باڵ بێ هێزه‌
هه‌موو گیـاندارێ ژیـان پارێزه‌
قه‌ل کوتی باشـه‌ که‌ گوێ ڕادێری
په‌ندی من پاکی به‌ دڵ بسپێری
ئه‌و ده‌مـه‌ بابی به‌هه‌شتی من مرد
دوور له‌ تۆ ده‌رد و به‌ڵای ئێوه‌ی برد
پێی کوتم ڕۆڵه‌ هه‌وای ڕاز و نزار
هه‌یـه‌تی ده‌رد و نـه‌خۆشی به‌ هه‌زار
دیق و زه‌ردویی و ئاهۆ و وه‌رهه‌م
به‌ گژه‌ی بای به‌ قه‌وت دێن به‌رهه‌م
گۆشتی که‌و چه‌نده‌ که‌ تام داره‌ به‌ ناو
هه‌نگ و هاڵاوێ ده‌هه‌نوێته‌ هه‌ناو
تا وزه‌ی بیر و خه‌یـاڵ سه‌رده‌که‌وێ
که‌ له‌ گۆڕ که‌وتی وه‌ها ده‌رده‌که‌وێ
په‌ین و پاڵی که‌ له‌ پاڵی دێ یـه‌
مـه‌نزڵی نۆکه‌ری خۆتی لێ یـه‌
که‌ره‌ تۆپیو و که‌لاکی گوێلک
هه‌ڵمـی دڵ ڕوون که‌ره‌وه‌ی سه‌رگوێلک
پێکه‌وه‌ چینـه‌ بکه‌ین له‌و په‌ینـه‌
بۆی سه‌نێر مـه‌لحه‌مـی بیر و زه‌ینـه‌
ورد به‌وه‌ چه‌نده‌ به‌مانا قووڵه‌
مـه‌سه‌له‌ و گفتی قه‌لی ماقووڵه‌
بیکه‌ سه‌رمـه‌شقی ژیـان ئه‌و ئیشـه‌
هه‌ر له‌ سه‌ر داری نـه‌وی هه‌ڵنیشـه
****‌
هاته‌وه‌ بیری هه‌ڵۆ ڕابوردووی
پاکی بووژانـه‌وه‌ یـادی مردووی
گوڵ کرا ڕایـه‌خ و پایـه‌ندازم
چه‌نده‌ ئاژوا له‌شی کێو ئاوازم
چه‌نده‌ ڕوانیمـه‌ زه‌وی له‌و بانـه‌
کێو و ده‌شت له‌و سه‌ره‌وه‌ چه‌ند جوانـه‌
چه‌ن چکۆڵه‌ن په‌له‌وه‌ر له‌و به‌رزه‌
ئاخ که‌ چه‌ن خوێڕی گره‌ ئه‌م عه‌رزه‌
چه‌نده‌ ڕاوی که‌و و که‌وباڕم کرد
دوژمنی تاقمـی شمقارم کرد
کۆلکه‌ زێڕینـه‌ وه‌کوو تاقی زه‌فه‌ر
ئاسمان بۆ منی به‌ست کاتی سه‌فه‌ر
حه‌وته‌وانان بوو مـه‌یـانی شـه‌ڕی من
چه‌نده‌ شۆراوه‌ به‌ خوێن شاپه‌ڕی من
ئێسته‌ بۆ وا ڕه‌به‌ن و داماوم
من هه‌ڵۆ چاو له‌ ده‌مـی قاڵاوم
سا که‌ ئه‌و کاره‌ وه‌ها ساکاره‌
مـه‌رگه‌ مـیوانی گه‌دا و خونکاره‌
هه‌وری ئاسمان بێ خه‌ڵاتم باشـه‌
یـا له‌شم خاشـه‌ بکێشن باشـه‌
کوتی وا ژینی درێژ پێشکه‌شی خۆت
گۆشتی منداره‌وه‌ بوو هه‌ر به‌شی خۆت
ژینی کوردت و به‌ هه‌ڵۆیی مردن
نـه‌ک په‌نا بۆ قه‌لی ڕوو ڕه‌ش بردن
لای هه‌ڵۆی به‌رزه‌فڕی به‌رزه‌ مژی
چۆن بژی خۆشـه‌ نـه‌وه‌ک چه‌نده‌ بژی

 

 

 کۆرپه‌ی لێو به‌بار

 

له‌ شـه‌وقی ڕووی مانگ
له‌ بژوێنی ئاو
گوڵی سێوه‌ڕه‌ به‌ زێو ته‌ندراوه‌،
هه‌ناسه‌ی ساردی
کورپه‌ی لێو به‌بار
که‌ تاسه‌باری ڕووی مانگی دایکێ
دیلی ده‌ستی شـه‌و
هاوار ئه‌کا : مانگ
له‌ هه‌وری ڕه‌شی زوڵم و دزێوی
گه‌ر خۆ نـه‌بوێری
ڕۆژی ڕووناکی ئاوێته‌ی دیدار
ڕه‌شایی شـه‌و و ترووسکه‌ی ستێر
نابێ له‌ ئاسۆ

 

 

 خه‌وه‌ به‌ردینـه‌

له‌ چه‌شنی گه‌رووی که‌و ،
که‌وی دۆمـی یـه‌خسیری زیندانی داری،
پڕی سه‌وزه‌ به‌سته‌ی خرۆشانی باڕی
ته‌ره‌ی باوه‌شی تاسه‌باری بناری
شـه‌پۆلی له‌ گوێن خوێنی شـه‌رمـی کچانـه‌
له‌ سه‌ر ڕوومـه‌تی ماتی بووکی ڕه‌زاسووک
به‌تینی بتاوێنێ ڕوانینی زاوا
گه‌رمتر له‌ پڕشنگی تاوی به‌هاری
وه‌کوو نـه‌رمـه‌ هه‌نگاوی لاوی به‌ره‌و ژوان
له‌ جێ ژوانی زیندوو به‌ گیـانی کچی جوان
وه‌کوو گه‌رمـه‌ یـاوی قه‌شـه‌ی ده‌ستی تاراو
له‌ بژوێنی ده‌ریـای بلوورینی به‌روێ
به‌ خوڕ خۆ به‌ دیواری کێوا ئه‌دا ئاو
له‌گه‌ڵ گاشـه‌ به‌ردا سه‌ر ئه‌سوێ سه‌ر ئه‌سوێ.

****
کچی نوور قه‌تیسی ده‌سی دێوی کێوه‌
له‌ ئه‌نگوسته‌ چاوی دڵی خێوی کێوا
به‌ره‌و ده‌ر، به‌ره‌و شاری ده‌ریـا به‌ڕێوه‌.
گه‌رووی ویشک و چاوی سپی چاوه‌کانی
ده‌رووی ڕوونی ئاوه‌
به‌ فانۆسی ئه‌ستێره‌ به‌رچاوی ڕوونـه‌
له‌ به‌ر پێی حه‌ریری که‌وه‌ی سێوه‌ڕه‌
به‌ پۆی مانگه‌ شـه‌و چندراوه‌.
ئه‌ڵێی بورجی خاپووری مێژووی له‌مێژین
له‌ درزی هه‌زار خشتی ڕۆژ و شـه‌وانی
دڵۆپه‌ی چپه‌ی پۆلی په‌ریـانی دادا
ئه‌ڵێی پێکه‌نینی کچی سه‌رگوریشته‌ی قه‌دیمـی
له‌ ئه‌ندامـی تاپۆی وه‌کوو بوومـه‌لێڵی
سنووری شـه‌وی دوێنێ ئه‌وڕۆی به‌یـانی
په‌چه‌ی قورسی نسیـانی ئینسانی لادا.

****

ئه‌ڵێی ده‌نگی شمشاڵه‌ ڕه‌شماڵی دۆڵی دڕیوه‌
شـه‌ماڵی ده‌ره‌ی دووره‌ شاری
پشووی پڕ له‌ عه‌تری به‌هاری کچی کورد
به‌ بلوێری شووشی گه‌رووی زه‌رد و زۆڵی
له‌ زه‌نوێری زێو ئاژنی سای زرینگانـه‌وه‌ی شـه‌و
به‌ خوڕ زه‌مزه‌مـه‌ی هه‌ڵبڕیوه‌
به‌ ئیعجازی ئه‌نگوستی پاکی موحه‌‌د
شـه‌تی نوور به‌ ڕووی مانگی عه‌رزا کشاوه‌
ترووسکه‌ی برووسکه‌ی شـه‌وی ده‌م به‌هاری به‌ هه‌وره‌
له‌ سه‌ر عاسمانی زه‌وی ڕاخوشاوه‌.
له‌ هه‌ر گاز و ڕێبازێ وا گازی ئاوی ئه‌گاتێ
نیـازی هه‌زاران گه‌زیزه‌ی به‌نازی وه‌دی دێ
ئه‌بووژێته‌وه‌ داری چاکی به‌ ودمـی هه‌ناسه‌ی
شنـه‌ی نـه‌رمـه‌ لاوێنی ده‌م بای ئه‌خاتێ.
****
ئه‌ڵێن تاجی زمڕووتی دووڕگه‌ی له‌سه‌ر ناوه‌ ده‌ریـا
هه‌تا چاو هه‌ته‌ر کا، شـه‌پۆله‌، شـه‌پۆله‌
له‌ بوونا له‌ چوونا
به‌ ئاهه‌نگه‌ سه‌ربه‌ندی بزوێنی خۆشی
له‌به‌ر خۆره‌ تاوا ئه‌ڵێی سینگی ژینـه‌ ئاهاژێ
ئه‌ڵێی: هانی هه‌ستانـه‌ ده‌نگی خرۆشی
سروودی خوناوه‌ی به‌هاره‌ له‌ گوێما
له‌ هه‌ر شێوه‌ جۆبارێ هه‌ر ده‌شته‌ چۆمێ
له‌ دڵمایـه‌ بڕوای به‌رینی به‌ ده‌ریـا گه‌یشتن
له‌ تاریکه‌ تاراوگه‌که‌م وا به‌سه‌ر چوو
زه‌مانی ته‌ریکیم
ئیتر خێر و خۆشی له‌ ڕێما
****
وه‌هایـه‌ :
که‌ کانی به‌ هیوا
به‌هارانـه‌ لووزه‌و ئه‌به‌ستن به‌ره‌و شاری ده‌ریـا
به‌ڵام داخی جه‌رگم له‌ گه‌ڵ هه‌ر به‌هارێ
که‌ ڕائه‌چڵه‌کن سه‌وزه‌ڵانی
له‌ خاکینـه‌ خه‌ونی گرانا
له‌ دڵما خه‌م و داخی ئه‌م ده‌رده‌ سه‌وزه‌:
که‌ ده‌ردی گرانی هه‌موو ڕێبوارێ وه‌نـه‌وزه‌
****

له‌به‌ر نووری خۆرا
گه‌لێ کوێره‌کانی شـه‌واره‌ن
زنـه‌ی ده‌م به‌ هاواری هاری درۆزن هه‌زارن
که‌ ته‌سلیمـی سیحر و ته‌لیسمـی بنارن
به‌بێ هه‌وڵی هه‌ڵدان و چارانی چارن
به‌ هیوان بگرمێنێ هه‌وری به‌هاری
ڕه‌هابن
له‌ زیندانی به‌ردینی غارا.
که‌چی ، وا که‌وی و ده‌سته‌مۆی ده‌سته‌ڵاتی ڕکه‌ی دۆڵ و شێون
له‌به‌ر سامـی ڕێ وا به‌زیو و ته‌زیون
له‌ گه‌ڵ گۆچی گزنگێ،
چه‌واشـه‌ن له‌ پێچی نزارا.
****
هه‌تا بیری تاڵی گڕاوێ
به‌دڵما گه‌ڕاوه‌
هه‌تا یـاد ئه‌که‌م ئاوه‌ به‌و ورمـه‌ به‌ردینـه‌ کاری کراوه‌
ئه‌ڵێم سه‌د مخابن
وه‌جاخێ که‌ ڕووگه‌ی هه‌زاران نزای شینـه‌ باهۆی به‌تاسه‌ن
وه‌بووژێنـه‌وه‌ی هه‌ست و هان و هه‌ناسه‌ن
چلۆنـه‌ که‌ بیژووی گڕاوان ئه‌بینن
له‌ نێو چاوی ئه‌و خانـه‌دانـه‌
له‌هی چۆنـه‌ پیتی بڕاوه‌؟
نـه‌ سۆزه‌ی بلاوێنی مـیری، خوناوه‌ی به‌هاری
نـه‌ تووکی به منظور ڕێبواری
له‌ کاسی خه‌وا، فێری ڕاسانی ناکه‌ن
له‌ مانا، به‌ ئامان و بریـا
په‌شیمانی هه‌رمانی ناکه‌ن
وه‌ها گه‌ی له‌شی به‌و گه‌ به‌ردینـه‌ی دراوه‌
که‌حێلێکه‌، کۆڕژن و حیله‌ی نـه‌ماوه‌
وه‌هایـه‌ که‌ هه‌ر گیـایـه‌ له‌و ده‌شته‌ شینن
له‌ سه‌ر ماته‌مـی ئاوه‌ به‌ردینـه‌، سه‌رشین و سه‌رگه‌رمـی شینن
****
گه‌لێ گۆله‌ له‌و چۆله‌ یـه‌خسیری خاکن
به‌ ڕوویـا گه‌ڵا وه‌ک چه‌مۆڵه‌ی کڵۆڵی وه‌ریون
گه‌مارۆی زه‌لی نێزه‌، وا ته‌نگی پێ هه‌ڵچنیون،
که‌ بێ ده‌رفه‌تی پێکه‌نینن به‌ سه‌د به‌رزگی زه‌رده‌ ماسی
لق و پۆپ و هه‌ژگه‌ڵ
وه‌ها ده‌ور و پشتی ته‌نیون
که‌ بێ فرسه‌تی چاوه‌بڕکێ
له‌ گه‌ڵ عه‌ڕشی پاکن

****
هه‌تا جۆگه‌ ئاوێ به‌ وشکی ده‌بینم
ئه‌ڵێی مێرگی ڕوخساری کیژێکی کاڵ و مناڵه‌
به‌ کووزی ته‌مـه‌ن جاڕه‌ جوانێکی پڕ خه‌وش و خاڵه‌،
ته‌شـه‌نداره‌ جه‌رگی برینم.
به‌ڵێ: دووره‌ گه‌رمێنی ده‌ریـا
به‌ڵێ: وایـه‌ کانی هه‌ژارن
ئه‌زانم
ئه‌وانـه‌ی که‌ پاراوی ئاون بژارن.
ئه‌زانم له‌ ڕێگا،
مـه‌ترسی گه‌لێ ژه‌نگ و ژارن.
به‌ڵام کاکه‌ ئه‌و گشته‌ عه‌قڵی خه‌سارن
له‌ناو ئه‌و هه‌موو ئاوه‌ هه‌ر چاوه‌یـه‌ک
باوی هه‌نگاوی خۆشـه‌
به‌ ته‌نیـا ئه‌وه‌ شاره‌زای کۆسپ و که‌نداڵی ڕێ یـه‌
هه‌وه‌ڵ مـه‌نزڵی زێ یـه‌، ئاواتی به‌رزی زرێ یـه‌
ئه‌زانێ له‌ هه‌ڵدێره‌ هانی به‌هێزی
له‌ ئه‌سکوند و چاڵایـه‌ هه‌ڵدان و گێژی
په‌ڕۆی شینی سه‌رشانی ده‌ریـایـه‌ ژینی که‌رێزی
ئه‌زانێ له‌پێ ناکه‌وێ پێ یـه‌ پێڵاوی تاسه‌ی پیـاسه‌ی له‌پێ بێ
نـه‌وه‌ستان ده‌وه‌ستێ به‌ ده‌ستێ
که‌ خاراوی ئیش و سواوی سوێ بێ
له‌هه‌ر شوێنێ ڕاماوه‌، داماوه‌، کاری ته‌واوه‌
ئه‌زانێ ئه‌بێ هه‌ر بژی و باژوێ، که تا بژی که تا بمێنێ
هه‌ناوی به‌ هه‌نگاوه‌، نـه‌سره‌وتنـه‌ کووله‌که‌ی ڕووحی ئاوه‌

 

 

 سروه‌ی به‌یـانی

تۆ وه‌کوو
سروه‌ی به‌یـانانی به‌هاری
تۆ له‌ له‌شما
گیـانی سووکی نادیـاری
بۆ شـه‌وی خۆشی و نـه‌خۆشیم یـادگاری
ڕه‌مزی ئینتیزاری
****
تۆ جریوه‌ی دارسانی جێ ژوانی
بۆ هه‌سێره‌ی به‌رزی ئاواتم
سریوه‌ی
چه‌نده‌ جوانی
گیـانـه‌که‌م
جاران که‌ ئه‌تکوت
پێکه‌نینت زایـه‌ڵه‌ی
سه‌وزی شـه‌تاوه‌
چاوی شینت گۆمـی مـه‌ندی
پڕ له‌ ماسی
زه‌رد و سووری به‌ر هه‌تاوه‌
ئێسته‌ بۆ وا شۆڕه‌بی
برژانگی نـه‌رمت ده‌وری داوه‌
بۆچی گه‌رمایی ڕوانینت نـه‌ماوه‌ ؟

 

 

 بۆ کچه‌ کوردێ

دزه‌ی نیگای ژێر تارای شـه‌رم و ناز
سه‌رنجی کێشام کیژی کرچ و کاڵ
ئه‌ی په‌ریزاده‌ی ئه‌وپه‌ڕی جوانی
له‌وساوه‌ که‌ تۆ
بازی نازی تۆ
بۆ منی کڵۆڵ ئه‌نێریته‌ ڕاو
دڵ وه‌ک دوو ته‌پڵه‌ی
سواره‌ی کوردی
جوانووی نـه‌گیراو
مـه‌یل ئه‌خاته‌ باڵ
خه‌رمانـه‌ی بۆنی زولفت له‌ سار شان
بۆی کێوی شـه‌وبۆ فه‌سڵی دره‌نگان
تێریته‌ بیرم
چاوه‌ کاڵه‌که‌ت
هه‌ساره‌که‌ی ڕۆژ بۆ ڕێبواری شـه‌و
یـا خۆ قاسپه‌ی که‌و له‌ ده‌م به‌یـانا
بۆ هه‌وارنشین، هه‌وارگه‌ی شاهۆ
تێریته‌ بیرم
که‌ ڕووی وتارت ئه‌که‌یته‌من
سروه‌ی به‌یـانی ، ئازیز شنـه‌ شن
تێریته‌ بیرم

 

 

 خێڵی درۆ

ئێوه‌ کێن؟ خێڵی درۆ
گه‌لی ده‌م پڕ له‌ هه‌را
نیشته‌جێی شاری به‌ گرمـه‌ و دووکه‌ڵ
پێم بڵێن:
ئێوه‌ چ کاره‌ن ؟
چ که‌سن ؟
ئێوه‌ ئه‌ی کرمـی کتێب
یـاری غاری هۆده‌
به‌ گه‌رووی قاسپه‌که‌ری که‌وتارێن
جاڕی کام گوم بوو ئه‌ده‌ن وا به‌ هه‌ڵپه‌ و به‌ ده‌هۆ ؟
ئێوه‌ :
مـیراتگری کام جێ له‌وه‌ڕن ؟
ئێوه‌، حاشارگری ڕووبه‌ندی وشـه‌
بووکی بن تارای سوور
خوا نـه‌کا بای به‌ ته‌وژمـی کوێستان
لابه‌رێ په‌رده‌ له‌ سه‌ر باڵاتان
ده‌رکه‌وێ هه‌ر ده‌کوژن دوورا دوور.
ئێوه‌ :
که‌ی شێری چیـان ؟
به‌رده‌ماوخۆری توڵه‌ و گورگی گه‌ڕن
قاقڕه‌ گیـانـه‌ هه‌وای به‌رپشتێن
شۆره‌کاتێکه‌ کوژه‌ی خه‌ڵفی ده‌ست
زه‌لکه‌یـه‌ کۆڕه‌که‌تان ئێوه‌ زه‌لن
هه‌ر به‌ بایـه‌ک ئه‌گڕێن بێ ده‌ربه‌ست
کام به‌یـان به‌ر بوو له‌ به‌ندی شـه‌وه‌ زه‌نگ ؟
کام کوله‌ی شۆڕ به‌ نـه‌فه‌ستان لاچوو ؟
مل به‌ به‌رمووری وشـه‌ی ڕه‌نگاوڕه‌نگ !
کامـه‌ پێ که‌وته‌ پیـاسه‌ی ڕێتان ؟
ئێسته‌ وا گرمـه‌ له‌ کێوان به‌رزه‌
مێش ئه‌خاته‌ له‌شی گا بووله‌رزه‌
ئێوه‌ن و ئێوه‌ن و لۆکه‌ی گوێتان
به‌سیـه‌تی ،..... به‌سیـه‌تی
واهات ............ وا چوو .

 

 1347

 شار

گوڵم !
دڵم پڕه‌ له‌ ده‌رد و کوڵ
ئه‌ڵێم بڕۆم له‌ شاره‌که‌ت
ئه‌ڵێم به‌ جامێ ئاوی کانیـاوی دێ یـه‌که‌م
عیلاجی که‌م کوڵی دڵی پڕم، له‌ ده‌ردی ئینتیزاره‌که‌ت
وه‌ڕه‌ز بوو گیـانی من له‌ شار و هاڕه‌ هاڕی ئه‌و
له‌ ڕۆژی چڵکن و نـه‌خۆش و تاو ویـاوی شـه‌و
ئه‌ڵێم بڕۆم له‌ شاره‌که‌ت
له‌ شاری چاو له‌به‌ر چرای نیئۆن شـه‌واره‌که‌ت
بڕۆمـه‌ دێ که‌ مانگه‌ شـه‌و بزێته‌ ناو بزه‌م
چلۆن بژیم له‌ شاره‌که‌ت
که‌ پڕ به‌ دڵ دژی گزه‌م؟!
له‌ شاره‌که‌ت، که‌ ڕه‌مزی ئاسن و مناره‌یـه‌
مـه‌لی ئه‌وین غه‌واره‌یـه‌
ئه‌ڵێی له‌ ده‌وری ده‌ست و پێم
ئه‌وه‌ی که‌ تێل و تان و ڕایـه‌ڵه‌، که‌له‌پچه‌یـه‌
ئه‌وه‌ی که‌ په‌یکه‌ره‌ مـیسالی داوه‌ڵه‌
ئه‌وه‌ی که‌ داره‌ تێله‌، مـه‌زهه‌ری قه‌ناره‌یـه‌
له‌ شاره‌که‌ت که‌ مـه‌ندی دووکه‌ڵه‌
که‌ دێته‌ ده‌ر له‌ ماڵی ده‌وڵه‌مـه‌ند
وه‌ تیشکی بێ گوناهی خۆره‌تاو ئه‌خاته‌ به‌ند
له‌ هه‌ر شـه‌قام و کووچه‌یـه‌ک شـه‌پۆڕی شینـه‌
دێ به‌ره‌و دڵم
ده‌ستی گه‌رمـی ئاشنا نییـه‌ که‌ ئه‌یگوشم
ده‌ستی چێوی یـه‌
له‌ شاره‌که‌ت زه‌لیله‌ شێر،
باوی ڕێوی یـه‌
به‌ هه‌ر نیگایـه‌ک و په‌تایـه‌که‌
ئه‌ڵێم بڕۆم له‌ شاره‌که‌ت
گوڵم، هه‌رێمـی زۆنگ و زه‌ل
چلۆن ئه‌بێته‌ جاڕه‌گوڵ
له‌ شاری تۆ، له‌ بانی عه‌ره‌شـه‌ قۆنـه‌ره‌ی دراو
شاره‌که‌ت
ئاسکه‌ جوانـه‌که‌م !
ته‌سکه‌ بۆ ئه‌وین و بۆ خه‌فه‌ت هه‌راو
کێ له‌ شاری تۆ، له‌ شاری قاتڵی هه‌ژار
گوێ ئه‌داته‌ ئایـه‌تی په‌ڕاوی دڵ؟
منێ که‌ گۆچی تاوی گه‌رمـی به‌رده‌واره‌که‌ی عه‌شیره‌تم
به‌ داره‌ ته‌رمـی کووچه‌کانی شـه‌ره‌که‌ت
ڕانـه‌هاتووه‌ له‌شم
بناری پڕ به‌هاری دێ
ڕه‌نگی سوور و شین ئه‌دا
له‌ شیعر و عاتیفه‌ی گه‌شم
ئه‌ڵێم بڕۆم له‌ شاره‌که‌ت گوڵم

 

 

 کچی به‌یـان

من ئه‌ڵێم :
په‌پووله‌یـه‌ک فڕی به‌ باڵی سه‌وز و سووره‌وه‌
من ئه‌ڵێم :
گوڵێ به‌ ده‌م شنـه‌ی شـه‌ماڵه‌وه‌ بزه‌ی بزووت
تۆ ئه‌ڵێی :
چ بوو په‌پووله‌یـه‌ک فڕی
یـانـه‌ سووره‌گوڵ ، زه‌رده‌ که‌وته‌ لێوی ناسکی
من ئه‌ڵێم :
هه‌تا هه‌تایـه‌ ده‌وری جوانی یـه‌
ئه‌مڕۆ گه‌ر هه‌تاو که‌سیره‌یـه‌ نـه‌ماوه‌ ئاگر و گڕی
مێرگی ئاسمان به‌ سووتمانی هه‌وری لۆکه‌یی نـه‌زۆک
پڕ له‌ خاڵ و قۆپه‌نـه‌
جه‌نگه‌ڵێ که‌ جێ ژوانی پۆله‌ پۆڕی باڕی یـه‌
جێگه‌ مۆڵی که‌متیـار و گورگ و ڕێوی یـه‌
شۆڕه‌بی که‌ بۆته‌ داری چاکی بێ نـه‌شـه‌ و شنـه‌
زه‌لکه‌ گه‌ر ته‌یـاری تێر و قۆشـه‌نـه‌
خۆشـه‌ویسته‌که‌م
له‌ په‌نجه‌ره‌ی نیوه‌تاکی بوومـه‌لێڵه‌وه‌
چاوی من له‌ دیمـه‌نی کچی به‌یـانی یـه‌
له‌ حه‌نجه‌ره‌ی زه‌مانـه‌وه‌
گوێم له‌ زه‌مزه‌مـه‌ی زوڵاڵی خیزه‌ ورده‌کانی کانیـه‌.
باسی شـه‌و مـه‌که‌ نـه‌ شایـه‌ری شـه‌وم
باسی خه‌و مـه‌که‌ له‌هومێدێکه‌وه‌ فێره‌ سه‌ر ڕه‌وم
به‌و ده‌مـه‌ت که‌ بۆنی سه‌د به‌هاری لێوه‌ دێ
بۆنی ده‌شتی به‌ختیـاری باوه‌شی چیـای، به‌ ده‌ستی با
به‌ گوڵ چناوی، لێوه‌ دێ
بۆنی سه‌رسه‌کۆی به‌ کاگڵی ، به‌ ئاوپژاوی، لێوه‌ دێ
پێم مـه‌ڵی که‌ داکه‌وم
پێم مـه‌ڵێ که‌ ئاڵی زاڵی شـه‌و، چاوی بێخه‌وی چڕه‌
پێم مـه‌ڵێ نـه‌هاتنـه‌وه‌ ئه‌وه‌ی که‌ چوون
مـه‌گری بۆ خه‌ساری بێ گه‌ڕانـه‌وه‌
ڕێگه‌مان دوور و سه‌خت و قاقڕه‌
خۆشـه‌ویسته‌که‌م
ئێمـه‌ نوێنـه‌ری خه‌باتی ڕۆژهه‌ڵات
ڕۆژهه‌ڵاتی سووری ئاگرین
فێر نـه‌بووین به‌زین و دابه‌زین
ڕانـه‌هاتووه‌
چاوی قاره‌مانی کورد
به‌ شـه‌ونمـی گرین
خۆشـه‌ویسته‌که‌م
له‌ په‌نجه‌ره‌ی نیوه‌تاکی بوومـه‌لێڵه‌وه‌
چاوی من له‌ دیمـه‌نی کچی به‌یـانی یـه‌
له‌ حه‌نجه‌ره‌ی زه‌مانـه‌وه‌
گوێم له‌ زه‌مزه‌مـه‌ی زوڵاڵی خیزه‌ ورده‌کانی کانی یـه .

‌ 1348

 تۆ ده‌ریـامـی

تۆ ده‌ریـامـی
به‌ ڕوانینی دووچاوی شینی بێ بنت
به‌ خاوێنیت به‌ ئارامـیت
تۆ ده‌ریـامـی
به‌ شـه‌پۆلی له‌نجه‌ و لارت
به‌ تووڕه‌یی جار به‌ جارت
به‌ شـه‌نگه‌ ژنیت
به‌سامـیت
تۆ ده‌شتی ئه‌وپه‌ڕ نادیـاری
بۆ چۆل بڕی له‌پێ که‌وتوو
تاپۆی شاری
تۆ ڕوح سووکی وه‌ک خه‌ونی خۆش
وه‌ک هه‌ناسه‌
جێ ناگری
له‌ توێی شیعرا چه‌شنی تاسه‌
تۆ تراوکه‌ی جارێ دیـار، گاهێ نـه‌دیـاری
هیوای تینوێتی ڕێبواری
تۆ شۆڕه‌بی ناو شۆره‌کاتێکی گه‌رمـی
له‌به‌ر نیگای تاسه‌باری ئه‌ویندارا
خۆ داپۆشیو به‌ لک و پۆی که‌زیـه‌ی نـه‌رمـی
به‌ڵام ئه‌ی کیژ
ئه‌ی چاو نـه‌رم
ئه‌ی خه‌نجه‌ری تۆڵه‌ی ڕق تیژ
ئه‌مڕۆ من له‌ خه‌سته‌خانـه‌م
نـه‌ وشیـارم نـه‌ له‌سه‌رخۆ
لایـه‌کی بیرمئه‌و گه‌نجه‌یـه‌
به‌ ده‌مـی برین پێکه‌نی
به‌ شووره‌ی وه‌ک پۆڵای له‌شی
ڕێگای چه‌کمـه‌ی سووری خوێن و ده‌ستی ڕه‌شی«به‌عسی» ته‌نی
لایـه‌کی بیریشمتۆ
نا ئه‌ی هه‌نیـه‌ت وه‌ک مانگه‌ شـه‌و
نا ده‌ریـای مـه‌ندی چاو به‌خه‌و
گڕی ئاخ به‌رمـه‌ده‌ گیـانم
به‌ نیگای ئاشنای لێ کوژراوان مـه‌متاسێنـه‌
خۆم زامارم
به‌ خوێی توانج
مـه‌مکولێنـه‌وه‌، مـه‌مسووتێنـه‌وه‌
مـه‌ڵێ خۆزگه‌ ده‌زگیرانم
پاڵه‌وپشتی ژیـانم
بمردایـه‌.....!
****
به‌ڵام ئه‌مڕۆ
که‌ هه‌ر ساتێ دڵی دایکێ
له‌ کوردستان هه‌ڵ ئه‌قرچێ
به‌ هه‌ر بۆمبای سووتێنـه‌رێک، پێشمـه‌رگه‌یـه‌ک
داری چاکێک دائه‌قرچێ
نـه‌تکوتبایـه‌ لایـه‌کی بیرمتۆیـه‌
مـه‌گری و مـه‌ڵێ ده‌زگیرانت ڕه‌نجه‌ڕۆیـه‌
به‌و زاره‌ی له‌ زه‌رده‌ زیزه‌
به‌ ئارامـی که‌ شێوه‌ی دڵمـه‌ندی تۆیـه‌
مـه‌ڵێ به‌س ئه‌م گوفت و گۆیـه‌
تۆ لات وایـه‌
من نازانم
سکاڵای دڵداری خۆشـه‌
به‌ڵام ئه‌مڕۆ من به‌شێکی کوردستانم
کیژی سه‌د براکوژراوی نیشتمانم
تازه‌ماسی تاسه‌باری ده‌ستی تینووت
ڕێی نیـه‌ بۆ ده‌ریـای ‌م
هێندی خوا خۆشـه‌ویستی
به‌ڵام من کیژێکی کوردم
جه‌هه‌ننـه‌مـه‌ گڕی ‌م

 

ژێدەر و سەرچاوەکان

١.↑ گۆڤاری ڕووناکی، ژمارە ٢٩٠، ٣/١٠/١٩٦٩، لاپەڕە ١٩
شیعری «دووی ڕێبه‌ندان»ی سواره‌ی ئێلخانیزاده‌ و چه‌ند سه‌رنجێک، ئامادەی: جوتیـار تۆفیق ھەورامـی

٢-ماڵپەڕی گاگەش

٣-کۆکراوەکانی کتێبخانەی کوردی ئەوین-دی وی دی ویڕژنی دووهەم

شڤان پەروەر (لەدایکبووی ٢٣ی ئەیلوولی ١٩٥٥) گۆرانیبێژێکی بەناوبانگی کوردە.

شوان پەروەر لە کۆنسەرتێک لە سویددا، ساڵی ٢٠٠٥

شوان پرور (به کردی: Şivan Perwer/شڤان پەروەر/شوان په‌روه‌ر) (زاده دسامبر ۱۹۵۵ درون روستای «سوری» مـیان دیـاربکر و اورفه) با نام اصلی اسماعیل آیگون (به ترکی: İsmail Aygün) از خوانندگان مشـهور و مردمـی کرد ترکیـه‌است. ترانـه‌های وی اکثرا حماسی و مـیهن‌پرستانـه‌است.

وی فعالیت هنری را از سال ۱۹۷۵ شروع کرد و تا سال ۲۰۰۲ بیش از ۲۲ اثر خلق نمود.یکی از آخرین اثار وی بـه نام men bira te ya از طرف موسسه اکادامـی harles cros موفق بـه دریـافت بزرگترین جایزه هنری از ژاک شیراک رییس جمـهور وقت فرانسه شد.بهترین اثار شوان پرور بین سالهای هفتاد الی هشتاد مـیلادی عرضه شد .ولی بعدها علی رغم فعالیتهای هنری . بـه دلیل بیماری حنجره کیفیت صدای خویش را از دست داد.در طول دوران اوج محبوبیت . سیـاستمداران رده بالای کشورهای خاورمـیانـه کـه به گونـه ای با مسئله کردستان دست درون گریبان بودند. بـه دلیل تحریک احساسات جوانان کرد جهت مبارزه مسلحانـه. از وی بـه نفرت یـاد مـید.پس از اصلاحات سیـاسی ترکیـه اعطای آزادی های نسبی بـه کردهای ترکیـه . رجب طیب اردوغان وی را جزء شخصیتهای تاریخی ترکیـه مـیداند.وی از سال ۱۹۷۵ تاکنون درون آلمان بـه سر مـیبرد .

شوان از اسطوره‌های موسیقی و از شخصیتهای ملی کُردها است. تعداد بسیـار زیـادی از جوانان کرد با الهام از او و به عشق او دیوان (سازی کـه شوان پرور با آن مـی نوازد و تا حدودی شبیـه تار و تنبور است) دارند و آن را بـه زیبایی مـی‌نوازند. شوان قبل از آنکه فعالیت خود درون مورد موسیقی حماسی بـه زبان کردی را شروع نماید درون ترکیـه بـه زبان ترکی آواز مـیخوانده وبه عاشق چوبان مشـهور بوده است

ئاڵبۆمـی گۆرانیەکانی شوان پەروەر

ئازادیخوازان (١٩٧٥)
ھەڤالێ بارگرانم (١٩٧٦)
ھەرنە پێش (١٩٧٧)
ئەی فەرات (١٩٧٨)
کینە ئەم (١٩٧٩)
ھای دل (١٩٨٠)
گەلێ من رابە (١٩٨١)
ئاگری (١٩٨٢)
بلبلۆ / فەرزێ (١٩٨٣)
دۆتمام (١٩٨٥)
لێ دیلبەرێ (١٩٨٦)
ھەڵەبجە (١٩٨٨)
خەونا من / قاسملۆ (١٩٩١)
زەمبیلفرۆش (١٩٩٢)
یـا ستار (١٩٩٥)
نازێ (١٩٩٦)
ھێڤیـا تە (١٩٩٩)
رۆژ و ھەیڤ (٢٠٠٠)
سارێ (٢٠٠١)

بۆ بینین و یـا داگرتنی( دانلۆد ) دیوانی شێعری جگەر خوێن لە قەبارەی (فوڕمەت ) pdfلێرەدا کرتە (کلیک ) فەرموون

ژیـان

شێخ مووس کوڕی حەسەن کوڕی موحەمەد، ناسراو بە جگەرخوێن، شاعیرێکی کورد زمانە.
جگەرخوێن لە ساڵی ١٩٠٣ لە باکووری کوردستان لە گوندی حەسار نزیک بە شاری ماردین لەدایکبووە. بەمنداڵی شوانی وانی کردوو، لەبەر ئەوەی نەداربوە و باوکی کۆچی دواییکردوە، خوشکەکەی گرتوویەتییە خۆی و بەخێوی کردووە و دواتر لەبەر ھێندە دەردە نەداری و ھەژاری بەناچاری گوندی حەسار جێدەھێڵن و لەساڵی ١٩١٤ بۆ گوندی عاموودە دەیگوێزنەوە.

                

جگەرخوێن ھەر لە منداڵییەوە زیرەکی و ھۆشیـاری و توندوتۆڵی پێوە دیـاربووە و حەزی لە خوێندن کردووە، بۆیە بەھەر جۆرێک بێت، ناردوویـانە بەر خوێندن لە حوجرەی مزگەوت و سەرجەم خوێندنەکانی زۆر زیرەکانە بەرێکردووە وەک خوێندنی زمانی عەرەبی و زانستەکانی ئایینی ئیسلام، بۆیە بە ئومێدی تەواوی مۆڵەتی دوازدە زانستی باکوور و ھەر چوار پارچەی کوردستان گەڕاوە و دواتر لەسەر دەستی مەلا عوبێد وەرگرتووە.

لە ڕۆژئاوای کوردستان و ماوەیەکیش لە باشووری کوردستان و ڕۆژھەڵاتی کوردستان مەلایەتی کردووە.

جگەرخوێن لەساڵی ١٩٤٦ ز ڕوو دەکاتە شاری قامـیشلی و دەست بەکاری ڕامـیاری دەکات و دەبێتە ئەندامـی پارتی جڤاتا ئازادی و یەکیەتییـا کورد (Civata Azadî û Yekîtiya Kurd). لەساڵی ١٩٤٨ ز دا دەبێتە ئەندامـی پارتی کۆمنیستی سوری و لەساڵی ١٩٥٤ ز دا بۆ ئەندامێتی پەرلەمانی سوریـا دەپاڵێورێت. لەساڵی ١٩٥٧ ز واز لەپارتی کۆمۆنیست دەھێنێت و ڕێکخراوی ئازادی دادەمەزرێنێت. ئەو ڕێکخراوەش پاشتر دەچێتە ناو پارتی دیموکراتی کوردستانی سوریـاوە. لەساڵی ١٩٥٩ ز دا جگەرخوێن ڕوودەکاتە باشووری کوردستان و تا ساڵی ١٩٦٣ ز لە زانکۆی بەغدا دەبێتە مامۆستای وانەبێژ لە بەشی زمانی کوردی. دواتر دەگەڕێتەوە بۆ قامـیشلی سەرقاڵی نووسین و کاری ڕامـیاری دەبێت. ھەر لەو ساڵەدا و لە شاری دیمەشق دەخرێتە گرتووخانەوە.

بۆ بەشداری لە شۆڕشی مەلا مستەفا با‌رزانی جگەرخوێن لەساڵی ١٩٦٩ ڕوو دەکاتە کوردستانی باشوور و چالاکی کوردایەتی خۆی پێشکەشی شۆڕشی کورد دەکات.

لەساڵی ١٩٧٣دا بەرەوو لوبنان دەچێت و لەوێش ھۆنراوەی کیمە ئەز (Kîme Ez) دەنووسێت.

جگەرخوێن لە ساڵی ١٩٧٦دا بۆ سوریـا دەگەڕێتەوە و لە ساڵی ١٩٧٩ ناچار دەبێت ڕووبکاتە وڵاتی سوێد و لەوێ وەک پەناھەندەیەک دەگیرسێتەوە و بەنووسینەوە سەرقاڵ دەبێت و لە ١٩٨٤.١٠.٢٢ کۆچی دوایی دەکات و تەرمەکەی بۆ قامـیشلی دەگوێزرێتەوە و لەوێ بەخاکی کوردستان دەسپێدرێت، ئەوەش ھەروەک خۆی پێش مردنی داوایکردبوو.

جگەرخوێن و شیعر

شیعری گوڵفرۆش لە جگەرخوێندواتر بەھۆکاری بینینی زۆرداری، ئەوەی دوژمنان دژی کورد ئەنجامـی دەدەن، جگەرخوێن بەباشی دەزانێ لە پیشەی مەلایەتی دووربکەوێتەوە و بەڕۆحیەتێکی گەورە و بەبڕوایەکی ھێندە بەتین بچێتە جیھانی کاری ڕامـیاری و باوەڕەکەی و خۆشەویستی کوردستان بخزێنێتە جیھانی وێژە و بەوشەی ناسک دایبڕێژێ بۆ ئەوەی خوێنەران ھەست ستەمـی زۆرداران بکەن، کە چۆن دژی گەلی کوردن. بە کاریگەریی ھۆنراوە نەتەوەییەکانی ئەحمەدی خانی و حاجی قادری کۆیی و شۆڕشە نەتەوەییەکی شێخ سەعیدی پیران لە باکووری کوردستان لە ١٩٢٥ ز دا، بووە شاعیرێکی لێھاتووی ھۆنراوەی نەتەوەیی و کەوتە سەر باسی کوردستانی نیشتمانی خۆشەویستی و ھاندانی ئافرەتی کورد بۆ خوێندن و خەباتی نیشتمانی و ‌بڵاوەوەی بیرو باوەڕی کوردایەتی لە سەرەتادا ھۆنراوەیەکی نەتەوەیی لە باسی کوردستاندا بە ناونیشانی شام شەکرە، وەڵات شیرنترە داناوەو نیشتمانەکەی خۆی بە بووکی جیھانی دادەنێ و باخ و بە بەھەشت مێرگ و سەرچاوەی ئاوی سازگاری دەچوێنێ و بەکچێکی شۆخ و شەنگی جوان و ڕازاوی دادەنێ و ئەندامەکانی ئەو بووکەی کوردستانی بە تاجی سەلاحەدینی ئەیووبی و بە ڕۆژ و دەریـا و ئەڵماس و دیوانەکانی ھۆنراوەی ‌‌حاجی قادر و ئەحمەدی خانی ‌دەچوێنێ و دەڵێت:

وەڵاتی من تووی بووکا جیھانی                     

ھەمـی باغ و بھشت و مێرگ و کانی

سەری تاجا سەلا‌حەددینی کوردی 

ئەنی ڕۆژە دەبورجا ئاسمانی

دوو چاڤێن تە وەکی دەریـایی ھورمز

کەپوو ئەلماسە کاری کووش و وانی

دوو زولفێن تە کتێبا حاجی قادر

زمانێ تە ژ بەندا شێخی خانی

جگەر خوینە کورێ تە ھەر دنالی

ژ بەرنەزانی و خزانی!!          

 

دوای ئەم باسە جوانەی کوردستانی نیشتمانی خۆشەویستی، داوا لە کچانی کورد دەکات، ڕاپەڕن و بکەونە سەر خوێندن و لە خەوی بێھۆشیدا ھۆشیـار بنەوە و پێیـان دەڵێت: "گەر بخوێنن پێشدەکەون و گەر نەشخوێنن‌ کەس ئێش و دەردمان لێ دوور ناخاتەوە."

جگەرخوێن توانی ئەو باوەڕەی ھەیبوو بیگەیێنێتە ئەو ئاستەی بە نەمری بمێنێتەوە و نەوە‌ی ئەوسا و ئەمڕۆ و سبەی لە خوێندنەوەی ھۆنراوە و پەخشان و فەرھەنگ و ڕێزمانی کوردی سوودمەندبن.

جگەرخوێن بە ھەستی پڕ سۆزی نەتەوایەتی، ھەڵوێستی شاعیری نەتەوەیی کورد ئەسیری پەسند دەکات و ستایشێکی جوانی بە ھۆنراوە کردووە و لە ھۆنراوەیەکیدا بە ناوی بەر دیلک واتا خۆشەویستی لە ژمارەی ١٠ی ساڵی ١٩٣٢ی گۆڤاری ھاوار لە شامدا بڵاوکردۆتەوە و بەم جۆرە دەست بەستایشەکەی دەکات:

ئەی به منظور شەھبازی ئەوجی فەن و ھەم عیرفانی توو

سەد وەکی ابن الاثیر ی گووری و قوربانی توو!

جگەرخوێن ابن الاثیر بە قوربانی ئەسیری شاعیری نەتەوەیی کوردمان دەکات چونکەوایە (ابن الاثیر)، کە کوردێکی مێژوو نووس بووە، نەک مێژوو نووسێکی بۆ کوردی نووسیبێت، چونکە لە ئاستی "ئەسیری"دا ھیچ باشەیەکی بۆ کورد نەبووە ‌و شاعیر لە دێڕە ھۆنراوەیەکی دیکەدا دەڵێت:

سەد سەلاحەدین و بی سەد وەک ئەبی موسلم ھەبێ

فائیدە ھیچ بوومە نادەن سەتوەتی شاھانی توو

شاعیر دەڵێت: "ئێمە گەر سەدی وەک سەلاحەدین و ئەبو موسلیمـی خۆراسانیمان ھەبێت، کە ھەردووکیـان کورد بوون. بەڵام ھیچیـان بۆ کورد نەکردووە، بۆیە ھیچ سوودێکیـان بۆ ئێمە نەبووە ‌و ئەمەشی بۆ بەرزەوەی ھۆنراوەی و شاعیریەتی ئەسیری کوردپەروەر بووە."

بەم جۆرە بۆمان دەرکەوت کە جگەرخوێن شاعیرێکی خەباتی کوردایەتی بووەو لە زۆربەی ھۆنراوەکانیدا داوای ھۆشیـارەوەی لاوی کوردی

جگەرخوێن و ئافرەتشاعیر زۆر دەناڵێت، تاکو ئافرەت پێشکەون و ئەو کاتە بڵێن بژی مـیللەتی کورد و دەڵێت:

ئەی کچێ ڕابە بخوێنە دا تو سەربەست ھەر بژی

زوو ژ خەو توو سەرھلینە بەس بمـینە بێ مەژی

گەر بخوێنی دێ بدی خواندن تو ئێ ھونەرتەڤا

گەر نەخوێنی کە‌س ژ بوومە ئێش و دەردان ناکوژی

وا جگەر خوین خووەش دناڵی دا کوژن پیشڤەھەڕن

دا ببیژن ھەر بژی کورد ھەر بژی کورد ھەر بژی!

کیمـه ئه ز؟

کوردێ کوردستان

ته ڤ شۆرش و ڤولکان

ته ڤ دینامێتم

ئاگرو پێتم

سۆرم وه ک ئێتوون

ئاگر گها قه پسوون

دنیـا دهه ژێ

ئه ڤ پێت و ئاگر دژمن دکوژێ

کیمـه ئه ز..؟

ئه زم رۆژ هه ڵات

..

 

سه رچاوەی ئەم هۆنراوە:کتێبی له شاخه وه که تا شار

بەرھەمەکان

دیوانی یەکەم: دیوانی ئاڤستای جگەرخوێن :پریسک و پەتی (Prîsk û Pêtî)، ساڵی ١٩٤٥ ز دیمەشق
دیوانی دووەم: سەورا ئازادی (Sewra Azadî)، ساڵی ١٩٥٤ ز دیمەشق
دیوانی سێیەم: کیمە ئەز (Kîme Ez)، ساڵی ١٩٧٣ ز دیمەشق
دیوانی چوارەم: ڕۆناک (Ronak)، ساڵی ١٩٨٠ ز ستۆکھۆڵم
دیوانی پێنجەم: زەند ئاڤستا (Zend-Avista)، ساڵی ١٩٨١ ز ستۆکھۆڵم
دیوانی شەشەم: شەفەق (Şefeq)، ساڵی ١٩٨٢ ز ستۆکھۆڵم
دیوانی حەوتەم: ھێڤی (Hêvî)، ساڵی ١٩٨٣ ز ستۆکھۆڵم
دیوانی ھەشتەم: ئاستی (Astî)، ساڵی ١٩٨٥ ز ستۆکھۆڵم
دەستوورا زمانێ کوردی (Destûra Zimanê kurdî)، ساڵی ١٩٦١ ز بەغدا
فەرھەنگ (پەرچێ یەکەم) (Ferheng، perçê yekem)، ساڵی ١٩٦٢ ز بەغدا
فەرھەنگ (پەرچێ دوەم) (Ferheng، perçê diwem)، ساڵی ١٩٦٢ ز بەغدا

 

                            دوو قه‌لی ڕه‌ش

ئه‌کره‌م حه‌سه‌نزاده"سه‌ریـاس"

له ده‌شتێکی جوان و سه‌وزوو بێ زستانا
دوور له چاوی
هه‌ر ناحه‌زێک
ده‌ست له‌ملی خه‌ونـه‌کانیـان ڕایـان ده‌بوارد
مـه‌م و زینێک...
خه‌ڵاتی مـه‌م
کانیـاو بوو... گوڵ وباخ وبۆن وسه‌مـه‌ر
نازی زینیش
شنـه‌ی زوڵفی خاوی سونبوڵ، له‌نجه‌ی عه‌رعه‌ر
کڕێوه زانی
هه‌ناسه‌یـه‌ک
دوو هه‌ناسه
کلووکلوو هه‌ناسه‌ی سارد
ده‌شتی ته‌زان
گڵای وه‌ران
بۆنی له‌باخ و گوڵ فڕان
کانی قه‌تیس
داربه‌ری سیس
نازی زینیش شیواو مـه‌مـیش
هه ر وه‌ک گوڵی ده‌مـی زریـان
هه‌‌ڵپرووکا
ڕووتوقووت بوون داروسه‌وزه‌و
گشت کێو که‌ش
ئێسقانـه‌کانی مـه‌م وزین
بوونـه جێژوان بۆدڵداری
دوو قه‌لی ڕه‌ش...!!

ژیـان

یونس رەئووف (١٩١٨ ز - ١٩٤٧ ز) ناسراو بە دڵدار، یەکێکە لە شاعیرانی کورد زمان. ناوی تەواوی یونسی کوڕی مەلا ڕەئوفی کوڕی مەحموودی کوڕی مەلا سەعدی خادم ئەلسجادەیە و لە شاری کۆیە لەدایکبوە.

دڵدار لە ڕۆژی ٢٠ی شوباتی ساڵی ١٩١٨ دا لە شاری کۆیە ھاتۆتە ژیـانەوە. لەبەرئەوەی ئەم وڵاتە لە ژێردەستی تورکەکاندا دەیناڵاند و مـیری نەخۆشەکەی تورکیـاش، بەھۆی ئەوەوە لە شەڕی یەکەمدا شکابوو و تەواو پەرێشان و کە‌نەفت بوو، گرانی و قاتوقڕی و نەخۆشی و بێدەرەتانی، وەک ھەموو وڵاتێکی گیرۆدەی دەستی شەڕ و وێرانی، ئەم کوردستانەشی ئابڵۆقە دابوو.

لەو گێژاوە سەختەدا دڵدار سەری ھەڵداوە و ھاتۆتە جیھانەوە. باوکی فەرمانبەرێکی بچووک بوە و لە تاو ھەژاری و نە‌بوونی و گەڕان بە شوێن پاروە نانێکی ژیـان و گوزەریدا، خێزانەکەیـان زۆر تاڵ و سوێری و سارد و گەرمـی چەشتوە، پاش ماوەیەک باوکی دەکەن بە فەرمانبەری سەرژمێری ڕانیە و لە تەمەنی دە ساڵیدا دڵدار دەخرێتە قوتابخانەوە و پۆلی یەک و دووی سەرەتایی لە ڕانیە تەواوکردوە.

دڵدار لە بارەی ژیـانی ڕانیەوە دەڵێت: "ھەرچەند ڕۆژێکی چاک و چوار ڕۆژانیش نەخۆش بووم، سەرەڕای ئەوەش ڕانیەم ھەر لەلا خۆش بوو، بە تایبەتی سەوداسەری قولـلە بووم. ھەر کاتێ چاک بووبامایەوە، مەلەم لە ڕووبارەکە و لە بن دار بییەکان ڕاوەچۆلەکەم دەکرد."

دوای ماوەیەکی کەم باوکی لەسەر فەرمانەکەی لادەبەن و ناچار بە ماڵەوە دەگەڕێنەوە بۆ کۆیە و خوێندنی سەرەتایی لە کۆیە تەواو دەکات. لە بارەی خولیـای ھۆنراوەی و چێژ لێ‌ وەرگرتنی خۆیەوە دەڵێت: "ھێشتا لە قوتابخانەی سەرەتاییدا بووم، کە دیوانی حاجی قادری کۆییم زۆرتری لەبەر کردبوو، ھەمـیشە بە وردی سەرنجم لە ھەڵبەستەکانی عەونی و راجی و عاسی و حسێنی و ھیرانی دەدا و لەبەریشم دە، بەوانەش ‌دابین نەبووم ھەڵبەستی ھەرکەسێکم دەستبکەوتایە دەمنووسیەوە و لەبەریشم دە. بەتایبەتی ھەڵبەستی وەفایی، کوردی، بێکەس، پێرە مێردم زۆر لەبەر و ھەر لەو ساڵەدا ھەستم بەوە دەکرد، کە چێژ لە ھەڵەبەست وەرگرم و زۆر گیرۆدەی بووم."

ھەروەھا لە بارەی سەرەتای خۆ تاقی ەوە بە شیعر دەڵێت: "لە ١٩٣٥ ز دا لە پۆلی یەکی ناوە‌ندیدا بووم، کە دیوانی نالیم زۆر بەوردی خوێندەوە، ھەڵبەستە جوانەکانی نالی لەگەڵ ھەڵبەستە ئاگرینەکانی حاجی قادری لەسەر پێشەوایەتی وێژەی لە مێشکمدا شەڕیـان بوو. ئەو کێشەکێشە دەرگای ھونەری شاعیری لێکردمەوە، زۆر کەڵکەڵەی وام لە کەلەدا بوو حەزم دەکرد لە بۆتەی ھەڵبەستەدا دایڕیژم. ئەوجا بەناو خەڵکیـاندا بڵاوبکەمەوە و ئیتر ھەر خۆم تاقیکردەوە."

دڵدار، یەکەمـین ھۆنراوەی لە ساڵی ١٩٣٥ ز دا داناوە و لە ژمارەی ٢ی ساڵی ١٩٣٥ ز دا لە گۆڤاری ڕووناکی دا بڵاوکردۆتەوە.

لە ساڵی ١٩٤٠ ز دا لە شاری کەرکوک قۆناغی دواناوەندی تەواو دەکات و ئینجا ڕوو دەکات بەغدا و چۆتە زانکۆی یـاسا و ساڵی [١٩٤٥] ز بڕوانامەی زانکۆی یـاسایی وەردەگرێت و دەبێتە پارێزەر.

لە تەمەنی سی ساڵیدا بە ژەھراویبوون لە ١٩٤٨.١١.١٢ دا لە شاری ھەولێر کۆچی دواییکرد و سەری جوانەمەرگی نایەوە.

بەرھەمەکانی دڵدار

وەک دیـارە زۆر خولیـای زانین و بەتایبەتی فەلسەفە بووە، ئەم یـادگارانەشی بۆ بەجێ‌ھێشتووین:

فی طریقی الی معرفة الحقائق ـ انتقادات الی قلب البھائیین
وتارێک دەربارەی عومەری خەییـام
زمانی کوردی و ئەدەبیـات
نارکۆزی کۆمەڵایەتیمان
اقتصادنا الوطنی
بیرەوەریەکانی یونس ڕەئوف دڵدار
تابلۆی ئەم ژیـانە پڕ لە ناسۆر و تەمەن کورتەی شاعیرمان چەند ڕاستییەکی ئاشکرامان دەداتە دەست:

تینوێتی شاعیر و خۆشارەزا لە سەرچاوەی وێژەی کلاسیکیمان.

خۆخەریک بە باسی بەرواوردی پێشەوایەتی لە نێوان نالی و حاجی قادری کۆییدا، کە دوو پێنووسی پێشەوای شیعری تەواو دیـار و سەرکەوتووی سەردەمـی خۆیـانن، ئەویـان لە گۆڕەپانی دڵداری و ئەمـیان لە نەتەوایەتی و کۆمەڵایەتی

خۆخەریک بە کاروباری بەرھەمدانان دەربارەی فەلسەفە و زمان و وێژەی کوردی و باس و خواستی کۆمەڵایەتی و ئابووری و نووسینەوەی یـادداشتی بەسەرھاتی خۆی و بنەماڵەکەی، بە کوردی و عەرەبی، لەو تەمەنە کەمەدا و بەو لاوێتییە و بەدەم ئەو ھەموو ناتەواوی ژیـان و نەخۆشیـانەوە. نیشانەی بە خۆدا ڕاپەرموون و توانا و زیرەکی و ھەستێکی دڵسۆزانەی قوڵ و دیـارە

دانانی کۆمەڵێک شیعری بە سۆزی نەتەوایەتی و زانست پەروەری و کۆمەڵایەتی و دڵداری و فەلسەفی و بابەتی ڕیـالیزمـی نیشانەیەکی دیکەی ئەو بەھرە و توانایەی شاعیرن

ئەی ڕەقیب (بەناوبانگترین شیعری دڵدار)

ئەی ڕەقیب ھەر ماوە قەومـی کورد زوبان
نای ڕمێنێ دانەیی تۆپی زەمان
ئێمە ڕۆڵەی ڕەنگی سوور و شۆڕشین
سەیریکە خوێناویە ڕابووردومان
ئێمە ڕۆڵەی مـیدیـا و کەی خوسرەوین
دینمان ئاینمانەهه ر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردوە کورد زیندووە
زیندووە ھیچ نانەوێ ئاڵاکەمان
چەند ھەزار لاوانی کوردی نەڕڕەشێر
بوون بە قوربانی و ھەموویـان نێژران
لاوی ئێستاش حازر و ئامادەیە
جانفیدانە جانفیدانە جانفیدان
لاوی کورد ھەڵسانە سەرپێ وەک دلێر
سا بە خوێن نەقشی ئەکەن تاجی ژیـان
کەس نەڵێ کورد مردووە کورد زیندووە
زیندووە ھیچ نانەوێ ئاڵاکەمان.

دڵدار-شاعر مبارز کرد

دلدار نام مستعار شاعر کرد یونس رئوف (۱۹۱۷-۱۹۴۸) است. وی درون شـهر کویـه درون نزدیکی اربیل درون کردستان عراق بـه دنیـا آمد. بعد از پایـان دبیرستان درون شـهر کرکوک، تحصیلات خود را درون دانشکده حقوق درون بغداد بـه پایـان رساند.

وی علاقه خاصی بـه شعر و ادبیـات داشت و از آنجا کـه بیشتر کارهای وی حماسی و مـیهن پرستانـه بودند از جانب حکومت همواره تحت تعقیب و آزار بود و مدت‌های زیـادی را درون زندان بـه سر برد. از آثار معروف دلدار سرود "ای رقیب" هست که بـه عنوان سرود ملی کرد بـه رسمـیت شناخته شد.

دلدار شاعری کـه شعر ای رقیب را سرود، شاعری مبارز بود. زنده یـاد دلدار نام اصلیش یونس بن ملا رئوف بن محمود بن ملا سعدی خادیمول سجاده ای هست که بیش از نودسال قبل درون روز بیستم فوریـه سال 1918 و در گرماگرم دشواریـها زندگی رخت از جهان بربست. این فرزند شایسته ملت کورد درون شـهر کویـه بدنیـا  آمد.

دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه اش را درون کویـه بـه پایـان رساند. دلدار بعد از آن کـه به دانشگاه راه یـافت درون رشته حقوق ادامـه تحصیل داد و بعد از پایـان تحصیلات عالیـه خود، بـه شغل وکالت پرداخت.

یوسن از دوران بچگی دارای بهره و الهامـی از شاعری بود. بعدها از طریق دیوانـهای حاجی قادر کویی، پیرمرد، بیکس، وفائی  با ادبیـات کلاسیک کوردی آشنا و محنتهای ملتش را درک نمود.

نخستین شعر وی درون سال 1935 درون مجله”روناکی” منتشر شد.

در سال 1940 درون شـهر کرکوک دانش آموز دبیرستان بود کـه به فعالیتهای سیـاسی آشنا شد و در تأسیس حزب هیوا و تداوم مبارزه ملت کورد نقش بسزایی داشته است.

شاعر دلدار اهمـیت فراوانی بـه مسئله سیـاسی و اجتماعی داد. فقط درون عرصه شعر و ادب اکتفا نکرد و در عرصه سیـاسی و اجتماعی نیز فعالیت مـی نمود. درون عرصه فلسفه و اقتصاد و اجتماعی چندین اثر گرانبار را به منظور ملتش بجای گذاشته است.

دیوان شعری وی کـه سرود ای رقیب درون آن هست و تمامـی اشعار وی دارای تم ادبی قوی و بسیـار پرمعنا هستند. این شاعر نامدار کورد، درون دوازدهم سپتامبر 1948 مـیلادی درون سن سی سالگی چشم از جهان فرو بست و در قبرستان بزرگ هولیر بـه خاک سپرده شد.

 

ئاڵای كوردستان

 
هه‌موو گه‌لانى سه‌ر رووى ئه‌م زه‌مـینـه‌‌، ئه‌وانـه‌ى سه‌ربه‌ستن یـان به‌ شێوه‌یـه‌كى فیدرال ده‌ژین خاوه‌نى ئاڵاى خۆیـانن، ئاڵاى كوردستانیش ئاڵاى كوردستانى فیدراله‌و له‌ ته‌واوى ئه‌و ناوچانـه‌ى له‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتى حكوومـه‌تى هه‌رێمى كوردستان دان، له‌ داموو ده‌زگا حكوومـییـه‌كان و ئۆرگانـه‌ ڕسمـییـه‌كان شـه‌كاوه‌یـه‌.

پێناسه‌ی ئاڵای نـه‌ته‌وه‌یی کوردستان
ئاڵای کوردستان پێکاهاتووه‌ له‌ سێ ڕه‌نگ و دروشمێک له‌ ناوه‌ندی .

ڕه‌نگه‌کان:
ئاڵای کوردستان له‌ لاکێشـه‌ی ئاسۆیی پێکهاتوه‌، لاکێشـه‌ی سه‌ره‌وه‌ ره‌نگی سووره‌، ئه‌وه‌ی ناوه‌ند ڕنگی سپی یـه‌، و لاکێشـه‌ی خواره‌وه‌ ڕه‌نگی سه‌وزه‌ .
به‌رینی ئاڵا دوو له‌سه‌ر سێ ی درێژییـه‌که‌یـه‌تی .

دروشمـی نـه‌ته‌وه‌یی:
دروشمـی نـه‌ته‌وه‌یی ئاڵای کوردستان خۆری زێڕینـه‌، ئه‌م خۆره‌ 21 په‌ڕ (تیشک)ی یـه‌کسان و هاوشێوه‌ی هه‌یـه‌.

به‌ له‌به‌رچاوگرتنی دوو له‌سه‌ر سێ یـه‌تی قه‌باره‌ی ئاڵا، خۆری زێڕین به‌ په‌ڕه‌کانییـه‌وه‌ یـه‌ک(1) پێوه‌ره‌ و به‌بێ په‌ڕه‌کان نیو (0.5) پێوه‌ر، ئه‌م په‌ڕانـه‌ شێوه‌یـان ڕاسته‌ و له‌ ده‌ره‌وه‌ خالێکی تیژ دروست ده‌که‌ن .

خۆره‌که‌ ده‌بێ ڕێک له‌‌ چه‌ق (ناوه‌ندی) ئاڵای کورستان جێگیر بێت.

خۆر به‌شێوه‌یـه‌ک جێگیر کراوه‌ که‌ ستوونی ناوه‌ندی ئاڵا به‌ ناو خاڵی تیژی به‌رزترین په‌ڕ(تیشک) تێده‌په‌ڕێت .

چۆنییـه‌تی پێكهاته‌ی ڕه‌نگه‌کان :
ڕنگه‌کانی ئاڵای کوردستان به‌ شێوه‌ی خواره‌وه‌یـه‌ :

سوور : PMS 032
سه‌وز : PMS 354
زه‌رد :‌ PMS 116

PMS= PANTONE Matching syste www.pantone.com

شێوه‌کانی به‌کار هێنانی ئاڵا
1- هه‌ڵواسینی بـه دارا، پێویسته خۆره‌که‌ی له هه‌ردوو ڕووه‌وه دیـار بێت .
2- به‌رز ه‌وه‌ی له باری پانی، ڕه‌نگی سور له سه‌ره‌وه و ڕه‌نگی سه‌وز له خواره‌وه‌ .
3- به‌رز ه‌وه‌ی له باری درێژی، ڕه‌نگی سور لهچه‌پ و ڕه‌نگی سه‌وز لهڕاست .
4- له‌ یـه‌خه‌دانی وه‌ک ڕۆزێت له سه‌ر سینگ، لهچه‌پ له سه‌ر دڵ هه‌ڵ ئه‌گیرێت .
5- له سه‌ر مێز دانانی ، پێویسته بهچه‌پدا بشکێته‌وه .

سروودی نشتیمانی
سروودی ئه‌ی ره‌قیب كه‌ له‌ لایـه‌ن شاعیری گه‌وره‌ی كورد، پارێزه‌ر یونس ره‌ئووف ناسراو به‌ دڵدار له‌ ساڵی 1940 دانراوه‌، بووه‌ته‌ به‌شێك له‌ كولتوور و فه‌رهه‌نگی مـیلله‌تی كورد و جێگه‌یـه‌كی پیرۆزی له‌ بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان و دڵی جه‌ماوه‌ره‌كه‌یدا هه‌یـه‌ و سیمبۆلی خه‌بات و به‌رخۆدانی گه‌له‌كه‌مانـه‌ و ئاوێته‌ی بیر و ویژدانی هه‌موو چین و توێژێكی گه‌لی كوردستان بووه.‌
دڵداری شاعیر كه‌ دانـه‌ری سروودی (ئه‌ی ره‌قیب)ه‌، ناوی ته‌واوی یونس مـه‌لا ره‌ئوف مـه‌لا مـه‌حمود سه‌عیده‌و له‌ 20/2/1918 له‌شاری كۆیـه‌ له‌دایكبووه‌و له‌ 12/7/1947 دا كۆچی دواییكردووه‌.

ئه‌ی‌ ره‌قیب هه‌ر ماوه قه‌ومـی کورد زمان
نایشکێنێ دانـه‌یی تۆپی زه‌مان

که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، کورد زیندووه،
زیندووه قه‌ت نانـه‌وێ ئاڵا‌که‌مان

ئێمـه رۆڵه‌ی ڕه‌نگی سوورو شۆڕشین
سه‌یری کـه خوێناوی‌یـه رابردوومان

که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، کورد زیندووه،
زیندووه قه‌ت نانـه‌وێ ئاڵا‌که‌مان

لاوی کورد هه‌ستایـه سه‌ر‌پێ وه‌ک دلێر
تا بـه خوێن نـه‌خشی بکا تاجی ژیـان

که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، کورد زیندووه،
زیندووه قه‌ت نانـه‌وێ ئاڵا‌که‌مان

ئێمـه‌ رۆڵه‌ی مـیدیـا و که‌یخوسره‌وین
دینمان، ئایینمان هه‌ر نیشتمان

که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، کورد زیندووه،
زیندووه قه‌ت نانـه‌وێ ئاڵا‌که‌مان

لاوی کورد هه‌ر ‌حازر و ئاماده‌یـه‌
گیـان فیدایـه، گیـان فیدا هه‌ر گیـان فیدا

که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، که‌س نـه‌ڵێ کورد مردووه، کورد زیندووه،
زیندووه قه‌ت نانـه‌وێ ئاڵا‌که‌مان

سەرچاوە: ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمـی کوردستان

بۆ بیستن و یـا داگرتنی( دانلۆد )شێعرەکانی مامۆستا گۆران  لە قەبارەی (فوڕمەت ) mp3  لە سەر ناوی شێعرەکان دا کرتە (کلیک ) فەرموون 

دیوانی گۆران بەشی١-دیوانی گۆران بەشی٢-دیوانی گۆران بەشی٣-دیوانی گۆران بەشی٤

 عەبدوڵڵا سلێمان ناسراو بە گۆران (١٩٠٤-١٩٦٢) شاعیر و ڕۆژنامەوان و چالاکی سیـاسیی کورد بوو. لە ھەڵەبجە لەدایکبووە و تا ١٩٣٧ لە خوێندنگە سەرەتاییەکانی ئەو ناوچەیەدا مامۆستا بووە. پاشان چالاکیی سیـاسی و ڕۆژنامەوانی دەستپێدەکات و چەند جار دەخرێتە بەندیخانە. لە ١٩٥٢ەوە که تا کۆتایی ژیـانی لە زۆرێک لە ڕۆژنامە و گۆڤارە کوردییەکاندا وتار و بابەتی دەنووسی و چەند کتێبی ھۆنراوەشی نووسیوە. گرینگیی گۆران لەوەدایە کە یەکەم شاعیری نوێی کوردە کە شێوازی عەرووزیی عەرەبی لە شیعری کوردیدا لابردووە و بە شێوازی فولکلۆری کوردی ھۆنراوەی نووسیوە.

سەرەتای ژیـان

ناوی عەبدوڵڵا بەگە و کوڕی سلێمان بەگی کوڕی عەبدوڵڵا بەگە. باوک و باپیریشی لە ھۆنراوە و وێژەدا بەھرەیـان ھەبووە. بنەماڵەی باپیری لە بەگزادەی «مـیران بەگی» لە ناوچەی مەریوان بوون. پاشان ڕوودەکەنە ھەڵەبجە چونکە خۆیـان بە جاف زانیوە ‌و لەوێ جێگر ئەبن.

گۆران لە ساڵی ١٩٠٤ یـان لە ١٩٠٥دا لە ھەڵەبجە لەدایکبووە.باوکی قورئان ‌و سەرەتای خوێندنی خوێندووە. پاشانیش لە مزگەوتی پاشا‌ی ھەڵەبجە بووە بە فەقێ. لە دوا ساڵەکانی جەنگی جیھانیی یەکەم ‌و سەرەتای ھاتنی ئینگلیزدا، بۆ ماوەیەک ھەڵەبجە چۆڵ دەبێت ‌و خەڵک ڕوودەکەنە لادێکانی دەوروپشت. ماڵی باوکی گۆرانیش لە بەھاری ١٩١٩ەوە که تا پاییزی ئەو ساڵە ڕوودەکەن چەمـی بیـارە ‌و لەوێ لە باخێکدا ھەوار دەخەون ‌و بۆ پایز ئەگەرێنەوە بۆ ھەڵەبجە. کە یەکەم قوتابخانەی زمانی تورک لە ھەڵەبجە دانرا، بۆ پۆلی یەکەم وەرگیراوە. وەک گۆران خۆی گێڕاویەتەوە چوونی بۆ قوتابخانە پچڕپچڕ بووە. پۆلی چوارەمـی لە سەردەمـی داگیرکرانی ھەڵەبجەدا لەلایەن ئینگلیز‌ەوە تەواو کردووە.

لە ١٩١٩دا سلێمان بەگی باوکی گۆران کۆچی دوایی دەکات. پاشان لە ١٩٢١دا موحەممەد بەگی برای، بە ھاندانی مستەفا سائیب، لەگەڵ عەبولواحید نووریی خاڵۆزایدا دەیـاننێرێت بۆ قوتابجانەی عیلمـییەی کەرکووک بۆ خوێندن. بەڵام ھەر لەو ساڵەدا موحەممەد بەگی برایشی دەکوژرێ. ئیتر گۆران کەسی وەھای نامێنێ گوزەرانی خوێندنی خۆی ‌و ژیـانی دایکی ببات بەڕێوە، لەبەرئەوە دەست لە خوێندن ھەڵئەگرێت ‌و لە ساڵی ١٩٢٢ەوە که تا ساڵی ١٩٢٥ گەلێ دەست تەنگی ئەچێژێ.گۆران بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٢٥دا بە مامۆستایی لە قوتابخانەی ھەڵەبجە دامەزراوە ‌و که تا ١٩٣٧ لە خوێندنگەکانی ئەو ناوچەیەدا ماوەتەوە.

چالاکیی سیـاسی و ڕۆژنامەوانی

پاش ١٩٣٧ ماوەیەک بێکار ئەمێنیتە و دواییش بە یـارمەتیی تۆفیق وەھبی گوێزراوەتەوە بۆ دایەرەی ئەشغاڵ بەشی «کاروباری ڕێگاوبان» ‌و که تا گیرانی یەکەمـی لە ١٩٥١دا لەو بەشەدا ئەمێنێتەوە. لەو بەینەدا چەند ساڵێک لەگەڵ چەند ڕۆشنبیرێکی تری کورددا دەچێ بۆ یـافا لە فەلەستین و لە ئێستگەی ڕادیۆی ڕۆژھەڵاتی نزیک بە مەبەستی بەشداری لە خەباتدا لە دژی فاشیزم، بەشی کوردستان دەکەنەوە.

لە تشرینی دووەمـی ١٩٥٢دا لە بەندیخانەی یەکەمـی دێتەدەر و دەچێ بۆ سلێمانی ‌و دەبێ بە بەرپرسی ڕۆژنامەی ژین. که تا ئەیلوولی ١٩٥٤ لەسەر ئەم کارە ئەمێنێتەوە. لە ١٧ی تشرینی یەکەمـی ١٩٥٤دا بۆ جاری دووھەم لەگەڵ کۆمەڵێ لە ئاشتی خوازانی سلێمانی دەگیرێ و فەرمانی ساڵێ بەند و ساڵێ خستنە ژێر چاودێریی پۆلیسی بەسەردا ئەدرێ. ماوەی بەندەکەی لە سلێمانی، کەرکووک، کوت، بەعقووبە ‌و نوگرە سەلمان ‌و ماوەی چاودێرییەکەشی لە بەدرە بەسەردەبا. لە ١٢ی ئەیلوولی ١٩٥٦ دا ئەم فەرمانی بەندەی تەواو دەکات و ئازاد دەکرێت ‌و دەچێتە بەغدا و چەند ڕۆژێک لەوێ لە یەکێک لە پڕوژە مـیریەکانی خانوودا ئەبێت بە چاوەشی کرێکار.

کاتێک کە ئیسرائیل ھێرش دەباتە سەر مـیسر، دوای ڕاس بوونەوەی عەرەبەکان لە ئیسرائیل، بڕێک لە کوردەکانیش بە ناوی یەکگرتووی ئیسلامـی لەگەڵیـان پەیمانی برایەتی دەبەسن. گۆرانیش لەوانەی و دەیگرن و لە ١٧ی تشرینی دووەمـی ١٩٥٦دا دادگای عورفی لە کەرکووک فەرمانی سێ ساڵ بەندی بە بارمتە دانانی ھەزار دیناری کاتی دەسەپێنێت بەسەریدا، ئەویش بەوەی کە که تا سێ ساڵ ورتەوی لە دەم دەرنەیەت ‌و کردەوەی ‌وای لێ نەوەشێتەوە مـیری پێی دڵگران ببێ. گۆران نە ھەزار دینارەکەی ئەبێ ‌و ئە ئەشیەوێ گفتی وەھا بە مـیری بدات، بۆیە ئەخرێتەوە بەندیخانە ‌و که تا ١٠ی ئابی ١٩٥٨ پاش سەرکەوتنی شۆڕشی ١٤ی گەلاوێژ لە زینداندا ئازاد دەکرێت. گۆران ئەم ماوەیەی بەندیخانەی کەرکووک و بەعقووبە بەسەربردووە.

پاش بەربوونی لە زیندان ئەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی و پاش ئەوە بە ماوەیەک لەگەڵ شاندێکی مـیللی سەر لە یەکێتیی سۆڤیەت و چین ‌و کۆریـای باکوور ئەدا.

لە سەرەتای ١٩٥٩دا سەرپەرشتیی گۆڤاری شەفەق ئەگرێتە دەست و بە ناوی بەیـان دەردەکات. لە ئیسکانی سلێمانیش دایدەمەزرێنێت و تا ناوەڕاستی ١٩٦٠ کاری تێدا دەکات. ئەنجا بەبیـانووی ئەوەوە کە گوایە بێپرس کاری بەجێھێشتووە - کار بەجێھێشتنەکەی بۆ چوون بوە بۆ شەقڵاوە بۆ بەشداربوون لە کۆنگرەی دووھەمـی مامۆستایـانی کورددا - لەسەر کار‌دەبەن.

لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٦٠دا دێتە بەغدا و ئەبێ بە یـاریدەدەری پڕۆفیسۆر لە بەشی کوردیی کۆلێژی ئادابی زانکۆی بەغدا و بە ئەندامـی دەستەی نووسەرانی ڕۆژنامەی ئازادی.

چالاکییە ئەدەبییەکان

یەکەمـین کۆمەڵە شێعری گۆران بە ناوی «بەھەشت و یـادگار» لە ١٩٥٠ لەسەر ئەرکی عەلائەدینی سەجادی لە بەغدا لە چاپ دراوە. ناوەڕۆکی ئەم بەشی دیوانەی ھەروەکو خۆی لە سەرەتای کۆمەڵە شێعرێکیدا ئاماژەی پێ کردووە «سەرانسەر لەگەڵ بابەتەکانی جوانی و دڵداری خەریکە» و مامۆستا پێشکەشی دەکات بەو «شۆخ و نازدارانە کە جوانییـان وەک تێغ نابڕێ، وەک چرا پێش چاو ڕووناک ئەکاتەوە».

لە ساڵی ١٩٥٤دا لە چاپخانەی ژین قەسیدە درێژەکەی «پەیـامـی کورد بۆ مـیھرەجانی چوارەمـی گەنجان و قوتابییـان لە بوخاریست» لە چاپ دەدات.

لە ١٩٥٨دا گۆران بەنیـاز بووە کۆمەڵەشێعرێک بە ناوی «سروشت و دەروون» لە چاپ دا کە دوای خستنە ژێر چاپی تەواوی نەکرد کە پاشان لە لایەن «ھۆگر»ی کوڕی و براکانی لە ١٩٦٨دا بە ناوی «سروشت و دەروون لە گەڵ ئۆپەرێتی ئەنجامـی یـاران» لە چاپ دراوە.

گۆران زۆر باش ئاگاداری نوێ بوونەوەی ئەدەبیـاتی گەلانی تر وەک تورک و ئینگلیزی بووە چون نەویستووە لە ئەدەبیـاتی ڕۆژ دوور کەوێتەوە دەستی داوەتە وەرگێڕان. گۆران یەکەم شاعیری کورد بووە کە شێوازی کۆنی عەرووزی بەلا دەنێت و شیعری کوردی دەگەڕێنێتەوە بۆ شێوازی ھیجای کوردی. باوڕی وابووە کە ئەبێت شێعری کوردی لە عەرووزەوە بگرێتەوە بۆ سەر کێشی پەنجە(ھیجا)ی کوردی. ئەو کێشەی کە فلکلۆری کوردی و شیعری ھەورامـی لە سەردەمـی ئەردەڵانییەکان پی ھۆنراوەتەوە. ھەر لەم بارەوە دوای شیەوەی مانای شیعر لە زمان چەند ناوداری جیھانی، پاشان ئەلێت: «.. بە دروستیش سەرنج بدەین ئەبینین، کە لە گشت زمانەکانی رووی زەویدا شیعرێک، بە شیعر دانرابێ و پشتاوپشت ھەتا ئێستا بە جێ ھێڵرابێ ھەر ئەو شیعرانەن، کە بە پێی تابەتێتی و پێوانەی نەتەوەی عائیدی خۆیـان وەزنێک تایبەتییـان ھەیە. تەنانەت قافیەش لەناو ھەندێ نەتەوەدا بە پێویستی بنجی(ئەسڵی)دائەنرێ بۆ شیعر، ئەگەرچی شیعری ئەم نەتەوانە ھەرگیز وەک ھی ئەوانی تر نەیتوانیوە بە کێوی ناوبانگی ئیتاتیکی بە ناوی شیعری پەخشانەوە، ناو بە ناو ئایـا بخوێنینەوە.» ئەو نوێ خوازیە دەبێت بە ھۆی ئاڵگوڕێکی نوێ لە دنیـای ئێستای شیعری کوردیدا.

گۆران بێجگە لە شیعر دەستێکی بەرزیشی لە بواری پەخشاندا بووە. پەخشانی گۆران ڕەنگدانەوەی سەردەمـی ژیـانی خۆیەتی و خۆیشی بەردەوام نەبووە لە سەریـان و لە ڕاستیدا ئەو گرنگییەی بە شیعرەکانی داوە و ھەوڵی تازە ەوەی تێدا داوە بەو شێوەیە لە پەخشانەکاندا کاری نەکردووە.

لە کاتی ژیـانیدا سێ دیوانە شیعری «بەھەشت و یـادگار» و «فرمێسک و ھونەر» و «پەیـامـی کورد» ھەروەھا لە ١٩٥٣ و ١٩٦١دا ھەڵبژاردەیەکی چیرۆکی بێگانە و ھێندێ سەرنجی رەخنەگرانەی بە چاپ گەیـاندووە بەڵام گۆران زۆر بە ئاوات بوو که تا پێش مەرگی دیوانە شێعرەکەی لە چاپ بدرێت. لە ١٩٧٨ لیژنەیەک پێکھاتوو لە محەممەدی مەلاکەریم، دوکتۆر عێزەدین مستەفا، کاکەی فەلاح ، حەمەکەریم فەتحوڵڵا، جەلال دەباغ و ھۆگر گۆران و ھێرۆ گۆران و ئەژی گۆران بۆ کۆ ەوەی بەرھەم و شێعرەکانی کە زۆربەی لە گۆڤار و رۆژنامە کوردییەکانی دەرەوە و ناوەوەی عێراق بڵاو کرابوونەوە، وەک گۆڤاری ھاوار لە سووریـا و ڕۆژنامەی ژیـانەوە و دەنگی داس و ژین و ئازادی و گۆڤاری گەلاوێژ و دەنگی گێتی تازە و ھیوا و شەفەق و بەیـان و بڵێسە و رووناھی و نامـیلکەی دیـاریی لاوان و یـادگاری لاوانی عێراق ئەکەونە تەقالادان و بەم بۆنەیەوە ئاگاداری و بانگەوازێک بو ئەدەب دوستان لە ڕۆژنامەی «بیری نوێ» ژمارەی ٢٧٧ و «پاشکۆی عێراق» ژمارەکانی ١٢و١٣ بڵاو ئەکەنەوە. لە ئاکامدا دیوانەکەی لە ساڵی ١٩٨٠ ئەکۆیتە بەر چاوی خوێنەران و ھۆگرانی شێعری کوردی.

کۆتاییی ژیـانی

لە سەرەتای ١٩٦٢دا دەردەکەوێ کە گەدەی تووشی نەخۆشیی شێرپەنجە بووە. نەشتەرگەرێکی سەرکەوتووی لە بەغدا بۆ دەکرێ بەڵام پاش وادە. پاش ئەو نەشتەرگەرییە لە نیساندا ئەچێ بۆ مۆسکۆ و سێ مانگێک لە نەخۆشخانەی کرێملین و سەنەتۆری بەرڤیخە بەسەر دەبا و پاشان ئەگەڕێتەوە بۆ ئێراق. پاش گەڕانەوەی بە ماوەیەکی کەم نەخۆشییەکەی سەرھەڵدەداتەوە. لەبەر ئەوە ئەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی و لەوێ لە جێدا ئەکەوێ. لە ١٨ی تشرینی دووەمـی ١٩٦٢ ژیـانی کۆتایی پێدێت.

بەرھەمەکان

بەھەشت و یـادگار، بەغدا، ١٩٥٠
فرمێسک و ھونەر، بەغدا، ١٩٦٨
سروشت و دەروون، سلێمانی، ١٩٦٩
لاوک و پەیـام، سلێمانی، ١٩٦٩
دیوانی گۆران، بەغدا، ١٩٨٠
ئومێد ئاشنا کتێبی «نووسین و پەخشان و وەرگێڕاوەکانی گۆران»ی کۆکردووەتەوە و پێشەکیی بۆ نووسیوە و دەزگای چاپ و بڵاوەوەی ئاراس لە ساڵی ٢٠٠٢ لە ھەولێر چاپی کردووە.

سەرچاوەکان

شیعر و ئەدەبیـاتی کوردی ، بەرگی دووەم ، ڕەفیق حیلمـی
نامەیەکی تایبەتی کاک ئەژی گۆران بۆ ئامادەکاری "دیوانی گۆران"
ئاگاداریەکانی تایبەتی محەمەدی مەلا کەریم

نمونەی شیعری ڕۆمانتیکی گۆران

پاییز! پاییز
بووکی پرچ زه‌رد
من مات تۆ زیز
هه‌ردوو هاوده‌رد
من فرمێسکم، تۆ بارانت
من هه‌ناسه‌م، تۆ بای ساردت
من خه‌م، تۆ هه‌وری گریـانت
دوایی نایـه‌ دادم دادت
پایز پایز
گه‌ڵا رێزانت
هه‌وری ماتی ئاسمانت
له‌بر کزه‌ی بای سه‌ر ته‌زێن
له‌ گه‌ڵ گه‌ڵای دره‌ختا ئه‌ژین
به‌ڵام قورسه‌ زۆر به‌ جۆشـه‌
دۆزه‌خێکم کوا له‌ جۆشـه‌
پاییز! پاییز!
شان و مل رووت
من مات، تۆ زیز
هه‌ردووکمان جووت
هه‌رچه‌ند گوڵ سیس ئه‌بێ بگرین
ئاڵتوونی دار ئه‌ڕژێ بگرین
ڤپۆلی باڵدار ئه‌فرێ بگرین
بگرین… بگرین… چاومان نـه‌‌سڕین
هه‌رگیز، هه‌رگیز

گوڵی خوێناوی

 کوڕ:
بڕوانە،شایی یە،چۆپی یە،لەو ماڵە
گوێ بگرە!زوڕنایە،دەهۆڵە،شمشاڵە
زەرد و سوور تێکەڵ بوون،ژن و پیـاو هەرایە
لەوناوە هەر هاڕەی هەیـاسەی تۆ نایە
ساتوخوا خێراکە بابڕۆین دەست بگرین
بەکامـی دڵداری پێکەوە هەڵپەڕین
کچ:
گوڵ نەبێ بۆ سەرم:ئاڵ چەپکێ،زەرد چەپکێ
نایەم بۆ زەماوەن،نایەم بۆ هەڵپەڕکێ!
کوڕ:
کچ لەڕێی جوانیتا،کچ لەڕێی جوانیتا
کچ لەڕێی نێونیگای هاتوچۆی کانیتا
پایزە گەڵای دار ڕژاوە باغ ڕووتە
گووڵ کوانێ گوڵ لێوی بەبزە پشکووتە!
کچ:
گوڵ نەبێ بۆ سەرم:زەرد چەپکێ،ئاڵ چەپکێ
نایەم بۆ زەماوەن،نایەم بۆ هەڵپەڕکێ!
بتدایە دڵ بەمن بە هەموو مەعناوە
دوو چەپکت ئەهانی لە باغچەی پاشاوە
کوڕ(ئەڕوا لەبەرخۆیەوە بە گۆرانی ئەڵێ):
باغچەی پاشا لەوبەر ئاوە
خێڵی دوشمن دەوری داوە
ئەڕۆم:ڕێگام لێ گیراوە
ناڕۆم:چاوکاڵ لێم تۆراوە!
کوڕ:
بە باغچەی پاشادا ورد گەڕام،خوار و ژوور
زەرد هەبوو بۆم چنیت،چنگ نەکەوت گوڵی سوور
کچ:نایەم،گوڵ ماویەتی بۆ سەرم سوور چەپکێ!
کوڕ(یەخەی مراخانی ترازان):
ناتەوێ ئەم زامـی سەر دڵەم لەباتی!
کچ:
ئەی هاوار!تفەنگی دوشمنیش پێکاتی؟
ڕاکشێ تاوێ سەر بنێرە سەر ڕانم
بابگریم بۆ دڵێ،بۆ گوڵێ دۆڕانم!

خەوە؟ خەیـاڵە؟ عەردە، بەهەشتە؟

خەوە؟خەیـاڵە؟ عەردە، بەهەشتە؟

هەڵپەڕکێی ژنە، یـا هی فریشتە؟

پەلکە زێڕینەی ئێوارەی بەهار

لەعەزرەت تارای سوور، کەوتووەتە خوار

... ئێستا سەرگەرمـی ئیلتیفاتی بووک

جرم و جوڵیەتی و هەڵئەپەڕێ سووک

(ئامان لەرزانە، هاڕەی لەرزانە)

بەستەی هەڵپەڕکێی باڵا بەرزانە

گۆرانی بێژ، بێ و بچۆ و خۆت بادە

کێ ئەوەندەی تۆ دەروونی شادە؟

وەک هەنگ بگەڕێ و گۆرانی بڵێ

لادە جارجارێ بۆ بەرپێی گوڵێ

گوڵ، بە ئاهەنگی (ئامان لەرزۆکە)

پێیە دابنی و پێیە بەرزۆ کە

بە ناز لار بگرە سەری بێ پوشین

با بریقەی بێ کڵاوزەڕ، چین چین

پێچکەی پشتەسەر لەسەر زوڵفی ڕەش

با بجریوێنێ وەک ئەستێرەی گەش

شانی بۆ شل کە و خۆت هەڵسێنەوە

سوخمەی سەر مەمک بلەرێنەوە

با پێچکەی نقیم، گورج گورج، بە تاسە

لێو بنێتە سەر کوڵمـی هەیـاسە

هەوری پاییز

 له‌ ده‌ریـاوه‌ قه‌تاری هه‌وری بارشت که‌وته‌ دووی پێشـه‌نگ

به‌ سه‌ر سینگی چیـادا چۆکی داداوه‌،کش و بێ ده‌نگ

به‌ سه‌ر پایزی زه‌ردا با به‌ خوڕ بگری، به‌ کوڵ بگری،

له‌ سه‌ر ئاخر گه‌ڵا،ئاخر چڵی ته‌نیـایی گوڵ بگری،

به‌ خوڕ بگری،به‌ کوڵ بگری،به‌ سه‌ر ده‌شت و ده‌ری وشکا

به‌ سه‌ر داری گه‌ڵا زه‌ردا، به‌ سه‌ر پووشا،به‌ سه‌ر دڕکا،

به‌ سه‌ر سه‌رچاوه‌یی کزرا،به‌ سه‌ر زیخی چه‌مـی دێما،

به‌ سه‌ر هه‌ر وشکی پێکا وا له‌ هاوینی گه‌رم جێ ما

به‌ڵی بگری،به‌ کوڵ بگری،هه‌تا ئاخر دڵۆپ بگری،

به‌ گریـه‌ی هه‌وری پایز با نوقم بێ ‌ی کزری!

به‌فر ئاسۆی بڵند بگرێته‌ چوارچێوه‌ی بلوورینی،

له‌ چه‌م هه‌ڵسێ خوڕه‌و هاژه‌ی شـه‌پۆلی ئاوی خوێنینی!

دڵۆپی ساردو فێنک با له‌ سه‌ر دارو ده‌وه‌ن بڕژێ،

په‌پووله‌ی زه‌ردی ئاڵتوونی له‌ سه‌ر لق هه‌ڵوه‌رێ، بپژێ

به‌ڵێ! بگری هه‌ور،بارانی پایز بێ وچان بگری،

له‌ سه‌ر باغچه‌ی گوڵێ وا سیس ئه‌بێ ئاخر چڵی عومری!

بگرمێنێ،ته‌پ و نم دابکا،بیکاته‌ شـه‌ست،هه‌رگیز،

نـه‌وه‌ستێ قوڵپی گریـانی،نـه‌وه‌ستێ هه‌وره‌که‌ی پایز،

ته‌بیعه‌ت زه‌ردو ژاکاوه‌، له‌ حاڵی گیـان که‌نشتایـه‌،

نیشانـه‌ی ماته‌مـی پایز له‌ فرمێسکی درشتایـه‌

 هیوا مەگری

هیوا مەگری، هەنسکی نیوەشەو بەس هەڵ دە، بەس بگری
لە چاوی بێ قەرارم بۆچی دەرمانی وەنەوز ئەبڕی؟
کوڕی خۆم، کۆرپەڵەم، مـیوانی دونیـای تازە خوڵقاوم
ئەدا گریەت، بە زەبری چز، لە ڕۆحی پڕگلاراوم
چیە ئەو گریە بێ غایە، کڕووزەی نیوەشەو، خورپێن؟
چیە ئەو قەترە وردانەی لە چاوت بێ مەئال ئەڕژێن؟
لەگەڵ ئەو غونچە ساوایەی لە سەر خەڵفی بەهار ئەڕوێ
چیە فەرقت؟ لە بەر چی ئەو هەتاکوو سیس ئەبێ ئەنوێ
وەکوو ئەو بەرخە بچکۆڵەی کە هەر ئێستا لە دایک بوو
لە بەر چی نەشئەی یـاری، هەڵت ناداتە سەر پاشوو؟
ئەڵەی ئەو زەڕنەقووتەی پەپکەمارە، فەڕشی هێلانەی
چ ئێشێکە، کوڕم؟ بۆ چی لە سەر ئەو هەڵکڕووزانەی؟
چیە توخوا؟ چ سڕێکە وەها مەحکوومـی گریـانی؟
کە تۆ هێشتا لە خەم ناگەی، لە مەعنای گریە نازانی
ئەگەر وەک باوکە حەسرەت دیدەکەت، زەهرت بچێژایە
زەمان گەردی ئەمەلتی گشت، بە دەم باوە بپێژایە
لە ناو کڵپەو و بڵێسەی نائومێدی و حەسرەتا یەکسەر بسووتایە
بەهاری عومری جوانیت، هەم گوڵ و هەم بەر، بەڵێ ڕۆڵەم
ئەگەر وەک من کەمێک بەدبەختی ئیدراکیش لە تۆشی رەش بکردایە
نە وەک شەو، ڕۆژی ڕووناکیش، حەقت بوو
حەقت بوو عەرش بلەرزێنی، بە ناڵەی ڕۆحی پڕ ئێشت
لە ئەستێرەی سەما بپژێنی فرمێسکی دڵێ ڕێشت
حەقت بوو ئەو هەموو گریـانی نامەفهووم و بێ مەعنا
زمانی بەست و تەقریری شکاتت بێ، لە دەست دونیـا
حەقت بوو بێ وچان بگری، بە سەر تاوانی باوکیما
بەحر پڕ کەی لە تف، بیدەی بە ناوچاوانی باوکیما
بەڵام ڕۆڵەم، کە تۆ هێشتا لە فەجری زیندگانیتای
لە بەر دەرگای تەلسمـی بەخت مەجهوول و نیـهانیتای
بە چی مەعلووم بە شوێن هی منا ئەڕژێ، چەمـی عومرت؟
سەراسەر پێ کەنین و خوڕڕەمـی نابێ، خەمـی عومرت؟
بەڵێ بەرخم، ئەگەر چی هەر وەکوو یەک ژینی گش لایە
لە بەینی بێشکە و قەبرا، بڕینی عەینی ڕێگایە
هەموو هەر قافڵەی بێ ئیختیـاری سەر زەمـینێکین
هەموو دێین و دەڕۆین تاکوو ئەگەین، یەعنی ئیتر ئەمرین
وەلێ کۆچی ژیـان، کۆچێکی پڕ سێحر و پڕ ئەفسوونە
لە یەک سەرچاوە دوو قەترە، یەکێ لێڵ و یەکێ ڕوونە
هەیە وەک من بە سەر دڕکا ئەنێ هەنگاوی ئاوارە
هەیە هی واش کە فەڕشی ژێری پێی، ئاوریشمـی گوڵزارە
ئەوەندەی ڕۆحی مەئیووس و مەلوول تاری ئەکا دونیـا
ئەوەندەش نوور لە ڕۆحی شادەوە، ئەڕژێ بە سەر سەریـا
کوڕم، هەر وەک لە ئوعجووبەی ژیـانا بەختی بەد ئەگری
شتێکیش بەختیـاری، پێ کەنین، گرتوویە چوار دەوری
بە خۆڕایی مەترسە، خەم مەخۆ، مەگری، لە ئەستێاوە
بە چی مەعلووم کە چی لەو تەختی ناوچاوانە نووسراوە؟

 زه‌نگی په‌ستیی١

ئه‌وا دیسان له‌ گۆشـه‌ی نادیـاری
دڵم، هه‌ڵسا زڕه‌ی زه‌نگی فگاریی٢

به‌ ئه‌سپایی، به‌ بێهێزیی، به‌ عاسته‌م،
هه‌وای ڕۆحم ئه‌خاته‌ سه‌ر له‌ره‌ی خه‌م!

به‌ ئه‌سپایی، به‌ له‌رزۆکیی، هه‌ژاریی،
ئه‌ناڵێنێ له‌ شوێنی نادیـاریی!

زمانێک دێته‌ گۆ هه‌رچه‌ن زڕه‌ی دێ،
که‌ تێر نابم له‌ گوێکرتن به‌ دوو گوێ!

زمانێک، به‌سته‌یـه‌ک، ده‌نگێک، نـه‌وایـه‌ک،
سکاڵایـه‌ک، هه‌ناسه‌ و ئاخ و ئایـه‌ک

که‌ تێی ناگه‌م، که‌ نازانم ئه‌ڵێ چی،
به‌ڵام خوڕخوڕ له‌گه‌ڵیـا ڕۆحم ئه‌گری!

چییـه‌ ئه‌ی ڕۆحی بێ لێوار و بێ په‌ی
له‌ تۆ ناشاره‌زایی من هه‌تا که‌ی؟

چییـه‌ ئه‌م ده‌نگه‌؟ ئه‌م ئاوازه‌ دووره‌؟
که‌ پێهه‌ڵهێنـه‌ری چاوی شوعووره‌؟

که‌ دێ په‌ستم، که‌ نایـه‌ ئاره‌زووی دڵ
به‌ دوویـا وێڵ ئه‌بێ مـه‌نزڵ به‌ مـه‌نزڵ!

چییـه‌ ئه‌م زه‌نگه‌ زرنگه‌ی دێ به‌ ماتیی
که‌ ژێر ته‌م که‌وتووه‌ شوێنی وڵاتی؟

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
١٩٤٠-گۆران

١. هه‌ندێ جار له‌ قووڵایی دڵما هه‌ستی په‌ستییـه‌ک ئه‌که‌م، له‌ چه‌شنـه‌ مـه‌ستییـه‌ک ئه‌چێ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌وه‌نده‌م بیر و خه‌یـاڵ و لێکدانـه‌وه‌ لێ ئه‌ورووژێنێ، شـه‌که‌تم ئه‌کات، که‌جی ئه‌گه‌ر سه‌رده‌مێکی نـه‌ختێ درێژ خۆیم لێ بشارێته‌وه‌، گیـانم وه‌کو مناڵ ئه‌که‌وێته‌ به‌یـاییـه‌کی به‌ کوڵ بۆی... ویستم ئه‌م بیرانـه‌م له‌ قاڵبی شیعردا داڕێژم، هه‌رچه‌ن تێکۆشام، هه‌ر توانیم ئه‌مـه‌ بێنمـه‌ دی.

٢. فگاریی: په‌ستیی و عاجزیی

ئاواتی دووری

ئەی چاو! چەشنی بازی قەفەس هەڵوەری پەڕت،
کوا باڵە تیژەکانی نیگای حوسنی دڵبەرت؟
کوانێ دوو چاوی مەست؟ کوانێ؟
کوانێ برۆی پەیوەست؟ کوانێ؟
کوانێ زوڵفی ڕەش؟
کوڵمـی ئاڵ و گەش؟
کوا هەیکەلی جەمال؟
کوا حوسنی بێ مـیسال؟
ئەی گوێ! زەلیلی چاوم و بەر تۆ پەنا ئەبەم!
دەنگێ لە یـاری دوورەوە، چی بکەم لە زیل و بەم١؟
با بێ، خەندەی پڕ ئاهه‌نگ بێ!
نەغمەی نازی شۆخ و شەنگ بێ!
زڕەی بازن بێ!
بەرەومن بێ!
هاڕەی هەیـاسەکەی،
ورشەی کراسەکەی!...
ئەی حیسسی شاممە! لە چاو و لە گوێچکە مەئیووسم،
بۆنێ لە یـارەوە دێنێ خیتامـی ئەفسووسم؛
با بێ: بۆنی هەناسەی بێ
پڕ بە سینەم وەک تاسەی بێ!
با بێ بۆی مەمەی
لە درزی سوخمەی
بۆنی وەنەوشە، گوڵ
مێخەک، عەتر، سمڵ...
ئەی لامـیسە! ئەگەرچی نەبوو دەنگ و ڕەنگ و بۆ،
وەک شێت بەعەقڵی خامەوە خۆم خستە بەختی تۆ!
کوا تەماسی لەشی نەرمـی؟
کوا لەزەتی کۆشی گەرمـی!
کوا مەمکی پڕ چنگ؟
لیمۆی باخی سنگ؟
کوا ماچی لێوی ئاڵ
جورعەی٢ ئەبەد، خەیـاڵ؟
ئەی خاتیراتی عومری گوزەشتەم، دەخیلی تۆم!
خنکاوی بەحری دووری نەکەی عەشقی ڕەنجەڕۆم؛
جیلوەت لە چاوم ون نەبێ
هەرگیزتۆ نووستن نەبێ!
چەشنی ئاوێنە
دائیم بنوێنە:
عەشقی قەدیمـی یـار
تا وەختی ئیحتیراز٣

١. زیل و بەم: تیژ و بۆڕ یـا باریک و قەبە، سیفەتن بۆ دەنگ لە مۆسیقادا
٢. جورعە: قوم، فڕێ لە خواردنەوە
٣. ئیحتیزار: سەرەمەرگ

بێدارییـه‌ک...

ژوورم ته‌نیـا و دنیـای به‌ر په‌نجه‌ره‌ی ژوور، 

به‌ چوارده‌وری باخچه‌ی کۆشکا، هه‌تا دوور،

دارستانی سه‌روه‌ و سنـه‌وبه‌ری سه‌وز  

شـه‌و ڕووناکه‌ و چاوم یـاخی له‌ وه‌نـه‌وز

ئه‌ی بولبولی شـه‌به‌قی شـه‌و! بخوێنـه‌، 

هه‌ستی 'جوانی په‌رستی'م بورووژێنـه‌

با به‌ زه‌بری مـه‌ستیم به‌ ئاوازه‌ی نوێت!  

وێڵی دارستان بم کاتێک: خه‌ڵک ئه‌نوێت!

ئه‌گه‌ر عه‌شقی هونـه‌ر، وه‌ک تۆ، ئه‌ی بولبول، 

له‌ناو ڕه‌گما له‌گه‌ڵ خوێنا بدا پل،

منیش وه‌ک تۆ خه‌وم ئه‌خه‌مـه‌ ژێر پێم،  

دێم به‌ چڕی دارستانا ئه‌گه‌ڕێم.

به‌له‌شی سپی په‌یکه‌ره‌کانا 

تێئه‌په‌ڕم، ده‌ستی چه‌پ له‌ گیرفانا،

ئه‌شێلم گیـای بن داری نوقمـی ئاونگ،  

بای دارستانله‌رزێن ئه‌مژم پڕ به‌ سنگ

به‌ شـه‌پۆلی گه‌ڵای سه‌وزا که‌ ڕوانیم،  

سۆزی له‌ره‌ی نوێ ئه‌چێته‌ گۆرانیم؛

وه‌ک شووشـه‌ی عه‌تر وشـه‌کانی هه‌ڵبه‌ستم  

ئه‌گرن بۆنی گوڵی له‌یلاخی ده‌ستم

ئه‌وسا مـه‌گه‌ر، زاتێک بنێمـه‌ به‌ر خۆ، 

ده‌م له‌ جوانیی تۆ به‌م هه‌واری مۆسکۆ!

هەڵبەستی دەروون

هەرچەن ئەکەم، ئەو خەیـاڵەی پێی مەستم
بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەی هەڵبەستم!
لێکدانەوەی دەروون، قسەی زمانم: 
بۆچی وەها دوورن لەیەک؟ نازانم!
ئەمویست دەروون بکرایەوە وەک تۆمار
دەرکەوتایە دنیـای جوانتر لە بەهار،
دەرکەوتایە: ئاوات، هیوا، خەوبینین...  
پرشنگدارتر لە ئەستێرەی قوبەی شین!
دەرکەوتایە: مانای مەنگی دەریـایی،
کە نەرمەبا لە ڕووی ئەدا ئەسپایی
دەرکەوتایە ئەو دنیـایەی کە شیعری
بێ فرمێسکە و زۆرتر لە فرمێسک ئەگری
زەردەخەنەی بێ ئاوێنەی دەم و چاو
تیژگێک ئەدا ڕووناکترە لە هەتاو!..
بەڵام ئەفسووس! کە ئەو شیعرە جوانانە
باڵدارێکن جێ ناهێڵن هێلانە
لە ناوەوە ئەجریوێنن، ئەخوێنن
هەرگیز قەڵەم بە کاغەزا ناهێنن!..

 

له‌ لادێ

کراس‌که‌تانی که‌واسه‌وزی به‌ژنوباڵا به‌رز،
به‌ شان و گۆزه‌وه‌ چه‌ن جوانی ئه‌ی په‌ری سه‌ر ئه‌رز! 

له‌ دووره‌وه‌ چ نمایـانـه‌ پێچ و سه‌رپۆشت!
چ زوو ئه‌گاته‌ ده‌ماخم شـه‌پۆلی بۆی خۆشت!
 
شـه‌ماڵی ڕێگه‌ی کانی ئه‌خاته‌ باڵاکه‌ت،
له‌رانـه‌وه‌ی له‌شی زیوینی شۆڕه‌بیی که‌ڵه‌گه‌ت!
 
ئه‌ڕۆی به‌ عیشوه‌، به‌ له‌نجه‌، به‌ وه‌زنی گۆرانی
ئه‌ڕۆی... زڕه‌ی که‌مـه‌ره‌ت دێ هه‌تاکو به‌ر کانی
 
ئه‌گه‌یته‌ کۆمـه‌ڵی پیـاوانی به‌رده‌مـی مزگه‌وت،
سڵێک ئه‌که‌ی وه‌کو ئاسک له‌ سێبه‌ری ئه‌شکه‌وت!
 
له‌ ڕێگه‌تا هه‌یـه‌ پۆل پۆل له‌ لاوی دێ کۆمـه‌ڵ،
که‌ هه‌ر یـه‌که‌ گوڵی هێناوه‌ چه‌شنێ، پڕ باخه‌ڵ!
 
هه‌موو به‌ عه‌زره‌ته‌وه‌ن گوڵ فڕێ ده‌نـه‌ به‌ر پێت،
خوایـه‌ ئاخۆ گوڵی کێ به‌ دڵته‌وه‌ ئه‌لکێت؟...

 

بۆ داگرتنی(دانلۆد)کتێبی ڕازی تەنیـایی-هۆنراوەی مامۆستا ئەحمەد هەردی-نووسینی کەریم دانشیـار لێرەدا کلیک فەرموون

بۆ بیستن و یـا داگرتنی( دانلۆد )شێعری دیوانی ئه حمـه د هه ردی-ڕازی ته نیـایی لە قەبارەی (فوڕمەت ) mp3  لێرەدا کرتە (کلیک ) فەرموون

ژیـاننامـه

١- ساڵی 1922 لەسلێمانی لەدایك بووە.
٢- ساڵی 1941 بووە بە مامۆستا لەقوتابخانە سەرەتاییەكاندا.
٣- لەكۆتایی چلەكاندا لەسەر هەڵوێستی سیـاسی لەوەزیفە دەركراوەء چەند جارێك تووشی زیندانء دوورخستنەوە بووە.
٤- ساڵی 1957 كۆمەڵێك شیعری بەناوی (رازی تەنیـایی)یەوە بەچاپ گەیـاندووە.
٥- ساڵی 1959 لەگەڵ كۆمەڵێك هاوڕێی تردا "كۆمەڵەی ئازادای ژیـانەوەی یەكێتیی كورد- كاژیك"یـان دامەزراندووەء هەر خۆیشی بووە بە بەرپرسی یەكەمـی.
٦- سەردەمێك ئەندامـی دەستەی بەڕێوەبردنی ناوەندی یەكێتیی نووسەرانی كورد بووەء سەردەمێكیش سەرۆكی لقی سلێمانی بووە.
٧- ساڵی 1963 پەیوەندیی كردووە بەشۆڕشی كوردستانەوە.
٨- ساڵی 1966 لەسەردەشت لەلایەن دەزگای موخابەراتی ئێران (ساواك)ەوە دەستگیر كراوەء لەگەڵ بەربوونیدا گەڕاوەتەوە بۆ كوردستانی عێراق.
٩- پاش رێكەوتننامەی 11ی ئازاری 1970، ساڵی 1973-1974 لەكۆلیجی ئادابی زانكۆی سلێمانی مامۆستای موحازیر بووە.
١٠- لەگەڵ هەڵگیرسانەوەی شەڕدا، ساڵی 1974 دیسانەوە پەیوەندیی كردووە بەشۆڕشەوە.
١١- پاش هەرەسهێنانی شۆڕشی ئەیلوول، لەئێران ئاوارە بووە که تا ساڵی 1979.
١٢- ساڵی 1979 شەڕی نێوخۆی حیزبەكان نائومێدی دەكاتء بڕیـار دەدات بۆ پاراستنی هەڵوێستی سەربەخۆی خۆی، بگەڕێتەوە بۆ سلێمانی.
١٣- لەگەڵ باڵاگرتنی دڕندەیی بەعسدا، جارێكی تر لەساڵی 1988دا پەیوەندی كردۆتەوە بە شۆڕشی كوردستانەوەء بۆ ماوەیەك بووە بە سكرتێری گشتیی پارتی سوشیـالیستی كورد (پاسۆك).
١٤- ساڵی 1989 وازی لە پاسۆك هێناوەء وەكو كەسایەتییەكی سەربەخۆ لەڕیزی شۆڕشدا ماوەتەوە که تا راپەڕینی 1991.
١٥- ساڵی 1992 لەلەندەن نیشتەجی بووەء هەر لەوێش لێكۆڵینەوەكەی لەسەر (كێشی عەرووز لەشیعری كوردیدا)، تەواو كردووە.
١٦- پاش رووخانی رژێمـی بەعس گەڕاوەتەوە بۆ كوردستانء ساڵی 2004 لێكۆڵینەوە عەرووزییەكەی بەچاپ گەیـاندووە.
١٧- بەهۆی ژیـانی پڕ لەئاوارەییء دەربەدەرییەوە، گەلێك لێكۆڵینەوەء دەقی ئەدەبی و هونەریی فەوتاون و رووناكییـان نەدیوە.
١٨- رۆژی 29/10/2006 لەماڵەكەی خۆیدا لەسلێمانی كۆچی دوایی كردووە.

شێعرەکانی مامۆستا ئەحمەدی هەردی

ڕازی ته‌نیـایی

ژیـان و ئه‌ركی ناخۆشی په‌پووله‌ی ئاره‌زووی كوشتم
شـه‌رابی جامـی دڵداری له‌ تافی لاوییـا ، ڕشتم !
ته‌مـی ڕۆژانی پڕ مـه‌ینـه‌ت وه‌ها تاریك و چڵكن بوو
نیگاری خۆشـه‌ویستی دڵ ، په‌ری ئاسا، تێیـا ون بوو !
شـه‌وی ته‌نیـایی، ڕووناكی چرای ئاواتی ، خنكاندم
ده‌سی ناكامـی ، ئاوازه‌ی ده‌روونی كه‌یلی تاساندم
ئه‌وا ئێستا له‌گه‌ڵ زامـی ،

ده‌روونی پڕ له‌ ناكامـی
ئه‌پێوم چۆڵی سه‌رسامـی

****

له‌ ته‌نیـایی شـه‌وی ژینا، ئه‌نێم هه‌نگاوی كوێرانـه‌ !
نی یـه‌ ده‌ستێ ده‌رم بێنێ له‌ ناو ئه‌م گۆڕه‌ وێرانـه‌
نی یـه‌ جوانێ، سه‌ری كاسم بنێمـه‌ سه‌ر دڵی نـه‌رمـی !
كه‌ هیلاكی له‌شم ده‌ركا خه‌وی سه‌ر باوه‌شی گه‌رمـی
ئه‌گێڕم چاوی بێ تینم به‌ تاریكی شـه‌وا، سه‌رسام
نی یـه‌ پڕشنگی دوو چاوی ، كه‌ ڕووناكی بكا، ڕێگام !
به‌ غه‌یـه‌ری باڵی خه‌مناكی،

شـه‌وی پڕ ترس و سامناكی !
نییـه‌ یـه‌ك تۆزه‌ ڕووناكی !

****

نی یـه‌ ته‌نیـا په‌ریزادێ، كه‌ پاڵم پێوه‌نێ ، نازی
كه‌ به‌هره‌ی سیس و ژاكاوم ببوژێنێته‌وه‌، ڕازی
تریقه‌ی ئه‌و، ته‌مـی ئه‌م ئه‌یسه‌ ڕاماڵێ له‌سه‌ر چاوم
وه‌كولایـه‌ ژیری كا، دڵی منداڵی گریـاوم
به‌ڵێ گوێ هه‌ڵئه‌خه‌م بێجگه‌ له‌ خورپه‌ی سست و لێدانی !
دڵی په‌ستم ، كه‌ نووزه‌ی دێ به‌ ئاسته‌م ڕازی په‌نـهانی
نییـه‌، هه‌ر ده‌نگی هیچ نایێ

له‌ هیچ شوێنێ، له‌ هیچ لایێ
شـه‌قه‌ی باڵی شنـه‌ی بایێ !

سلێمانی 1951

چه‌پكه‌ گوڵێك بۆ ست فاتمـه‌

فاتمـه‌ ! دوو چاوی مـه‌ستت، پڕ ته‌لیسمـی جوانی یـه‌
پڕ شـه‌رابی خۆشـه‌ویستی و ئاره‌قی یـه‌زدانی یـه‌،
به‌ژن و باڵاكه‌ت نموونـه‌ی هه‌یكه‌لی یۆنانی یـه‌،
لار و له‌نجه‌ت مۆسیقایـه‌، به‌سته‌یـه‌، گۆرانی یـه‌

بووكی ڕازاوه‌ی خه‌یـاڵم ، گیـانـه‌كه‌م ست فاتمـه‌ !
تاقه‌ پڕشنگێكی چاوت ئه‌وپه‌ڕی ئاواتمـه‌..

گه‌رچی دڵداری له‌ خاكی ئێمـه‌دا ئه‌فسانـه‌یـه‌
هه‌ر به‌ ته‌نیـا بۆ كوڕی خاوه‌ن ته‌لار و عانـه‌یـه‌
گیـانـه‌كه‌م ! ئه‌مما دڵی من له‌و دڵه‌ شێتانـه‌یـه‌
بێ ئه‌وه‌ی هیچ شك به‌رێ، كوژراوی ئه‌و چاوانـه‌یـه‌

هه‌ر به‌ ته‌نیـا خۆشـه‌ویستی شك ئه‌به‌م، ست فاتمـه‌ !
سه‌روه‌تم ناوێ، بزه‌ی تۆ، ئه‌وپه‌ڕی ئاواتمـه‌ ..

خۆشـه‌ویستی وا كه‌ نامـه‌ی خوایـه‌ بۆ پێغه‌مبه‌ران
به‌رز و ناسك، وه‌ك هه‌ناسه‌ی پڕ گوڵاوی دولبه‌ران
نـه‌ك وه‌كو حه‌زكردنی دینار و گه‌وهه‌ر په‌روه‌ران
ئه‌و كه‌سانـه‌ی بۆ قڕانێ، چه‌نده‌ دڵیـان هه‌ڵوه‌ران !

خه‌ڵقی تر پاره‌په‌رستی با بكه‌ن ، ست فاتمـه‌ !
من به‌ ته‌نیـا ، تۆ په‌رستی ئه‌وپه‌ڕی ئاواتمـه‌..

زۆر كه‌ڕه‌ت هانم ئه‌دا داخی ده‌روونی پڕ گڕم
بۆتی هه‌ڵڕێژم سكاڵای ناسكی گه‌رم و گوڕم
داخه‌كه‌م كاتێ كه‌ دێمـه‌ به‌رده‌مت، واقی وڕم
وام ئه‌شێوێنێ به‌ جۆرێ نایـه‌ڵێ هیچ ده‌ربڕم!

بووكی ڕازاوه‌ی خه‌یـاڵم ، گیـانـه‌كه‌م ست فاتمـه‌ !
گوێیـه‌ بۆ ئه‌م ڕازه‌ شل كه‌ی، ئه‌وپه‌ڕی ئاواتمـه‌.

سلێمانی 1950

دووچه‌شن دڵداری

ئه‌م دڵه‌ی وه‌ك بت په‌رستێ ڕوو ئه‌كاته‌ چاوه‌كه‌ت
نوێژ ئه‌كا بۆ تیشكی چاو و زوڵفه‌ تێك ئاڵاوه‌كه‌ت
گه‌رچی ئه‌یشێلی به‌ زه‌بری قۆنده‌ره‌ و پێڵاوه‌كه‌ت
قه‌ت به‌ دڵڕه‌ق باست ناكه‌م، نایزڕێنم ناوه‌كه‌ت

چونكه‌ ئه‌یزانم ته‌لاری یـاره‌ خواپێداوه‌كه‌ت
مـه‌ستی كردووی، بۆیـه‌ نابینێ له‌ ئاستم، چاوكه‌ت

باخه‌وان بۆ ئه‌و مـه‌به‌سته‌ گوڵ ئه‌لاوێنێته‌وه‌
بۆ ئه‌وه‌ی گه‌وره‌ی بكا و بۆ پاره‌ بیگۆڕێته‌وه‌
بیفرۆشێ به‌و كه‌سه‌ی خه‌ڵقی ئه‌ڕوتێنێته‌وه‌
بۆ ئه‌وه‌ی مێزی شـه‌رابی پێ بڕازێنێته‌وه‌

كچ له‌لای ئێمـه‌ گوڵێكه‌، بۆیـه‌ په‌روه‌رده‌ی ئه‌كه‌ن
تا بڕازێنێته‌وه‌ مێزی شـه‌رابی ده‌وڵه‌مـه‌ن !

ڕه‌نگه‌ لات وابێ كه‌ گوایـا یـاره‌كه‌ت ماره‌ت ئه‌كا
یـا به‌ كه‌یبانووی ته‌لاری به‌رزی ئه‌م شاره‌ت ئه‌كا
ئه‌م خه‌یـاڵه‌ت خاوه‌، تووشی، داوی ئه‌و ماره‌ت ئه‌كا
چونكه‌ وه‌ك گورگێكه‌، مـه‌یلی ئه‌و له‌ش و لاره‌ت ئه‌كا

ئه‌و به‌ ته‌نیـا بۆ گوڵی سه‌ر مێزی باده‌ی تۆی ئه‌وێ
هه‌ر كه‌ جارێ بۆنی كردی، جا گوڵێكی نوێی ئه‌وه‌ێ !

ئه‌و، گوڵی بۆ مێزی باده‌ و پۆكه‌ر و یـاری ئه‌وێ
واته‌ تۆی بۆ تێپه‌ڕینی كاتی بێزاری ئه‌وێ
من، گوڵم بۆ تۆوی باخی ژین و دڵداری ئه‌وێ
یـانی من، تۆم بۆ ئه‌وینی عومری یـه‌كجاری ئه‌وێ

تۆم ئه‌وێ وه‌ك گوڵ له‌ باخی ماڵی مندا هه‌ڵبده‌ی
نـه‌ك گه‌ڵی سه‌رمێزی ئیمڕۆ بیت و پێخوستی سبه‌ی!

من. ئه‌وینم هینی عومره‌ و، هی خه‌وی شـه‌وگار نی یـه‌
وه‌ك خه‌وی خاوه‌ن ته‌لار و خاوه‌نی دینار نی یـه‌
هه‌ر بووه‌ و هه‌رگیز ئه‌مێنێ، هینی جار و بار نی یـه‌
ئاوی لێڵی كوێره‌ شیوێ، چه‌شنی هی ڕوبار نی یـه‌

جا ئیتر من قسه‌ی خۆم پێ گه‌یـاندی ، بێ درۆ
حه‌ز ئه‌كه‌ی هه‌ر وه‌ك په‌پووله‌ ڕوو له‌ ئاگر كه‌ و بڕۆ !

ئه‌م هه‌ڵبه‌سته‌ له‌ساڵی 1950دا نووسروه‌ و له‌ ساڵی 1983 دا ته‌واو كراوه

چاوه‌ڕوانی بێهووده‌

هه‌موو ڕۆژێ له‌ به‌ر سه‌یری بتی ئه‌و به‌ژن و باڵایـه‌
له‌ سه‌ر ڕێیدا ئه‌وه‌ستم، هه‌تا كوو ئاوی پێم دایـه‌ !

به‌ دوو چاوێ كه‌ شـه‌وقی چاوه‌ڕوانی ئه‌ی ترۆكێنێ
به‌ دوو چاوێ كه‌ سیڕڕی قووڵی لاوێتی ئه‌دركێنێ

سه‌رنجی ڕێ ئه‌ده‌م ، ڕێگا، هه‌موو شێوه‌ی ئه‌وی تیـایـه‌
وه‌كوو دنیـا له‌ ناو جوانی ئه‌وا توابێته‌وه‌... وایـه‌

شنـه‌ی با، باسی جوانی ئه‌و به‌ گوێی مندا ئه‌چرپێنێ
هه‌موو ده‌ركه‌وتنی شۆخێ، دڵی من دا ئه‌خورپێنێ

به‌ڵام خورپه‌ی ته‌واوی دڵ له‌ گه‌ڵ هه‌نگاوی ئه‌و دایـه‌
كه‌ سه‌رتاپا له‌ ئاوازی به‌هه‌شتی خواوه‌ ... په‌یدایـه‌

به‌ڵێ ! كاتێ كه‌ ئه‌و ده‌ركه‌وت، ئیتر من بێ سه‌ر و شوێنم
به‌ تیشكی خۆری جوانی ئه‌و، به‌ جارێ قوڵپ ئه‌دا خوێنم

وه‌كو چۆن نـه‌ونـه‌مامێ، گه‌رده‌لوول ئه‌یبات و ئه‌ی هێنێ
له‌شم موچڕكی دڵداری، وه‌ها ناخی ئه‌بزوێنێ !

ئه‌گه‌رچی وه‌ك خه‌یـاڵی من عه‌با ده‌وری له‌شی داوه‌
له‌ ئه‌ندام و له‌ش و لاری بڵند و ڕێكی ... ئاڵاوه‌

به‌ڵام كاتێ كه‌ با چمكی عه‌باكه‌ی لا ئه‌دا، تاوێ
ئه‌ڕێژێ پووزی نایـابی ، له‌ سیحری خوایی، لافاوێ

سلێمانی 1951

په‌یـامـی یـار

له‌ یـاره‌وه‌:
له‌ شۆخ و شـه‌نگی پاره‌وه‌،
له‌ ڕازی ... پڕ نیـانی یـا،
له‌ ته‌ك شنـه‌ی به‌یـانی یـا،
په‌یـام له‌ یـاری جوانـه‌وه‌،

گه‌یشته‌ لام..

******

به‌رامـه‌كه‌ی،
گوڵاوی باخی نامـه‌كه‌ی،
كه‌ ئاوی زینده‌گانی یـه‌..
شـه‌رابی كامـه‌رانی یـه‌،
گوڵی هیوای ژیـانـه‌وه‌،

گوڵی هیوام..

******

چ نامـه‌یێ ؟
چ په‌نجه‌یێ ، چ خامـه‌یێ ؟
ئه‌وه‌نده‌ دڵ ئه‌كاته‌وه‌ !
خه‌فه‌ت له‌ بیر ئه‌باته‌وه‌،
ئه‌خاته‌ ناخی گیـانـه‌وه‌:
ته‌زووی به‌تام.

سلێمانی1958

دڵێكی تێكشكاو

به‌ سه‌رسامـی له‌سه‌ر لوتكه‌ی بڵندی گه‌نجی وه‌ستاوم !
شریتی عومری ڕابوردووم وه‌كو خه‌و دێته‌ بارچاوم

شریتی چی ؟ سه‌راپا سه‌رگوریشته‌ی ناهومێدیمـه‌
فلیمـی پڕ له‌ ناسۆری هه‌ره‌س هێنانی لاویمـه

تروسكه‌ی تیـا به‌دی ناكه‌م، سه‌رنجم چه‌نده‌ لێ داوه‌.
له‌ تاپۆی نامرادیم و ته‌مـی ناسۆری به‌ولاوه‌.. !

ئه‌وی ئه‌وساكه‌ ڕوناكی ئه‌دا به‌م ژینـه‌ شێواوه‌
دڵێكی پڕ له‌ ئاهه‌نگ بوو، كه‌ ئێستا پاكی ڕووخاوه‌ .. !

******

به‌ڵێ ئه‌وسا دڵێكم بوو، كه‌ سه‌رچاوه‌ی ژیـانم بوو
دڵێ: مـه‌ڵبه‌ندی ئاوات و ته‌وژم و تینی گیـانم بوو

دڵێ: گوڵزاری دڵداری و به‌هه‌شتی خۆشـه‌ویستی بوو
وه‌كو بتخانـه‌ مـه‌یدانی بتی جوانی په‌رستی بوو

له‌ گه‌ڵ گریـان و هاواری هه‌ژارانا له‌ شینا بوو
له‌ گه‌ڵ ناڵه‌ی كه‌سانا له‌ خورپه‌ و ڕاچه‌نینا بوو

له‌ ژێر سایـه‌ی ئه‌وینێكا ، هه‌موو سیحرێكی پۆشی بوو
له‌ كونجێكی خه‌راباتا ، خه‌ریكی باده‌نۆشی بوو

دڵێ بوو: دار و دیواری هه‌موو مـه‌ستی نیگارێ بوو
هه‌موو سوچێكی ده‌سكردی ، به‌ڵێنی تاقه‌ یـارێ بوو

دڵێ، خونچه‌ی ته‌مای وابوو، له‌ خۆشی ئه‌و ده‌مـی واكا
كه‌ تیشكی ئه‌و له‌ لێوی دا، گوڵاوپڕژێنی دنیـا كا.. !

دڵێ، ئاماده‌ بوو، تاری، هه‌زار ئاوازی لێ هه‌ستێ
به‌ مـه‌رجێ: گوڵبه‌ده‌م جارێ به‌ مـه‌ستی لێی بدا، ده‌ستێ!

ته‌لاری دڵ، كه‌ دیواری وه‌ها مـه‌ستی ئه‌وینی بوو :
له‌ باوه‌ش گرتنی باڵای، هه‌موو ئاواتی ژینی بوو..!
.............................................................
وه‌نـه‌وشـه‌ و نێرگز و شـه‌وبۆ ، هه‌موو سه‌رخۆشی تاسه‌ی بوون
له‌ ته‌ك سروه‌ی به‌یـانیدا: ته‌ماداری هه‌ناسه‌ی بوون. !
......................................................................
هه‌موو پێكێكی مـه‌ینۆشی، به‌یـادی ئه‌و، كه‌ پڕ(مـه‌ی)بوو
له‌ مـه‌یخانـه‌ی دڵا كه‌یلی بزه‌ی ئه‌و جووته‌ لێوه‌ی بوو !

هه‌موو پاڕانـه‌وه‌ی وابوو، به‌ شێوان و سبه‌ینانێ :
كه‌ ڕۆژێ لێوی پڕ تاسه‌ی له‌ سه‌ر دوو لێوی ئه‌و دانێ !

******

كه‌چی ئه‌و كۆشكی چه‌ند ساڵه‌ی، دڵم بنچینـه‌كه‌ی دانا
به‌ ته‌نیـا گه‌رده‌لولێكی(نـه‌هاتی)، چوو به‌ ئاسمانا .. !

هه‌موو ئه‌و نیـاز و ئاواته‌ی له‌ ناو ناخی ده‌روونا بوو
له‌ داخی بێ به‌ڵێنی ئه‌و به‌ جارێ ته‌فر و توونا بوو .. !

به‌ڵێ، كاتێ به‌خۆم زانی، به‌هاری پڕ ئه‌وین ڕۆیی
خه‌و و ئاواتی چه‌ند ساڵه‌ و به‌ڵێنی پێ گه‌یین ڕۆیی.. !

گه‌لێكم پشكنی دنیـا له‌ دووی ئه‌و جووته‌ لێوه‌ی ئه‌و
هه‌زار ئه‌فسووس ! نـه‌ ئه‌و ڕۆژه‌م به‌دی كرد و نـه‌ شێوه‌ی ئه‌و

نـه‌ پڕشنگی له‌ خونچه‌ی دا، نـه‌ په‌نجه‌ی دا له‌ تاری دڵ..
نـه‌ به‌ژنی شۆخ و شـه‌نگی بوو به‌ مـیوانی ته‌لاری دڵ

نـه‌ چاوانی گوڵی ڕشت و نـه‌ كلچێوكێكی پیـا هێنا
نـه‌ پرچی نێرگزی مـه‌ست و، وه‌نـه‌وشـه‌ی شینی داهێنا

نـه‌ پێكی نایـه‌ سه‌ر لێو و نـه‌ بیستم ڕازی شیرینی
نـه‌ ماڵ ئاوایی لێكردم نـه‌ ئیتر شێوه‌ییم بینی
..............................................................
به‌ڵێ ، ئێستا ئه‌وه‌ی جێ ماوه‌ بۆ من ، یـادگارێكه‌
به‌سه‌رهاتی دڵی ورد و به‌سه‌رچوونی به‌هارێكه‌..!

تانگۆی كوردی

تاقانـه‌ خونچه‌كه‌ی باخی ژیـانم..
زیندوو كه‌ره‌وه‌ی ئاواتی بێ گیـانم !
ڕۆشنكه‌ری ڕێگای ژین و مانم..
با له‌ ده‌ستی ژینی په‌ستی شار و دێ، شار و دێ
ڕاكه‌ین و ڕوو بكه‌ینـه‌ چۆڵ و هه‌ردێ، ناو هه‌ردێ .
ته‌نیـا، وه‌ك ئاسكۆڵه‌ی كۆسار،
ڕوو بكه‌ینـه‌ قه‌د شاخ و ناو گوڵزار.

******

له‌ قه‌د پاڵی شاخی هه‌زار به‌ هه‌زار..
له‌ سای سێبه‌ری دره‌ختی ناو گوڵزار.
كونجێ بكه‌ین به‌ هێللانـه‌ و هه‌وار..
ده‌ست له‌ گه‌ردن، تاكوو مردن، شۆخ و شاد، شۆخ و شاد
خه‌مـی دنیـا به‌ ماچ بده‌ین به‌ باد، هه‌ر به‌ باد
گۆنات هه‌ڵمژم پڕ به‌ ده‌م
سوور هه‌ڵگه‌ڕێی هێنده‌ ماكه‌م..!

سلێمانی 1939

فەلسەفەی دڵــــــــداری

کەجۆگــــا یێــــکەڵی چــەم بێ وچەمـیش ێـــــــکەڵ بە دریـابێ
شەماڵیش پـــــر لــــە هەستی بێ نیە شت تــــــاکو تەنیـابێ

بــە قـــانونی خـــودا ئەشـــیـا ئەبـــێ تێــــــکەڵ بــــــــە یکتربن
ئیتـــــــــر بــــۆچی مـــن و تـــۆ تێــــکەلی یەکـــتر ببین نــــابێ

کەچێوەکـــەش بکەن مـــاچی هــەمووئـــــاسمانی بەرزوشین
شەپۆلیش هەر وەکو دڵـــدار لــەمل یـــەك دەستی ئـــالابــــێ

ئەبەد نابێ کە خوشکی گوڵ به منظور دەرکــــــــات و لێی دووربی
کەتیشکی رۆز زەمـینی هـــەر وەکــــــــو دوولبــەر لــەکۆشابی

ئــەوا مانگیش ئەکا ماچی بەحر گــەر تۆش نەکــەی مــــــاچم
هــەمــــووی بــێ کەڵکە ئەم ماچـــانە بـــێ تۆ فایدەی نـــابێ

ئەی دیدە پەری

ئــەی دیدە پــــەری بەو دەمـــــە بەو کوڵمە گوڵینە
بـــــۆکەس نیە تاسەر،ئەوەرێ، ئەم گوڵــــــی ژینە
تـــــاسەرنیە ئــــەم نـــــازە ، وەهـــا دووری مەبینە
ئەو چــاوە گــەلاوێــــژە خـــــەڵاتــــــی کـــــــە برینە
ئەو زووڵفە کە ئێساکە دووتوێـــــی عەمبەری چینە
رۆژێــــــکی کە دێ، تێکەڵی توێی خـــاکی زەمـینە

یەو گــــــەردەنە بێگەردە کــــــــە وەك تەختی بلورە
ئــــــەو لێوە کـــــە وەك خونچە تەر و ناسك و سورە
ئێستاکە بەبـــــێ رەحمـی سزای جــــــەور و فتورە
لای وایـــــە کە ژین فـــــانی نیەو رێـــــــــگای دوورە
نــــــــایزانێ کە هەر پەنجێ لـــــەم خاکی زەنمـینە
کوڵمـی دەهەزار(لەیل) و دەمـی سەد(مەم و زین)ە

ئەمرۆ دڵــــــی بێچارە ئەبـــــەی ئەیخەیتە نــــــاوداو
نــــایزانــــی سبەینێ ئەکـــــەوی سەرکز و دامــــاو
ئەو جوانیە ئەروات و لـــەچــــاو گومەبێ وەك ئــــــاو
ئــــــەورۆژە ئەبــــــێ دائیمە هـــــەر بێنیە بەرچــــاو
تا رەحمێ بــــکەی ئێستا کـــــە بـــــەم زام و برینە
سەرکز نەبـــــی لەو جێگە بــــــێ سامانی زەمـینە

ئــەم چـــەند قسەیەم و توە بـــــەتۆ ئێسە بەچاکی
گەرچـــی ئەشیزانم دڵــــی بـــــــەردت نییە بــاکی
مەروانـەرە ئەمرۆ کـــە بــــەروومـەت گوڵــــــی تاکی
بروانــــە سبەینێ کــــــە لەنــــــاو دامەنــــی خاکی
سەد لـــــەیلی وەك تـــــۆ بووە لــەم رۆشنی ژینە
ئێستاکــــــە لەنـــاو جەرگەیـــــی تــــاریکی زەمـینە

سالی١٩٣٩ نووسراوە

خــــــــــــــــــــــــــــه‌رمانـه‌

چ سڕێکت له‌ناودڵدا ، حه‌شارداوه‌ به‌په‌نـهانی؟

که‌‌چاوت چه‌شنی ئاوێنـه‌ وه‌ها بێ په‌رده‌ درکانی؟

ئه‌زانم دڵ هه‌یـه‌، وه‌ک مس، که‌ژه‌نك دێنێ به‌ئاسانی

دڵی تؤ زێڕی تێزابه‌ له‌کوێوه‌ ژه‌نگی هه‌ڵهانی؟

ئه‌مانـه‌ گه‌رچی تێ ناگه‌مک، به‌ڵام پێوسته‌ بیزانی

هه‌تا ماوم له‌دنیـادا، فریيشته‌ی باخی ئاواتم

به‌دڵ هه‌رچه‌شنی خه‌رمانـه‌، له‌ده‌وری مانكی گؤناتم

سه‌رچاوه: ماڵپه‌ڕی گاگه‌ش

بۆ بیستن و یـا داگرتنی( دانلۆد )شێعری کەژاڵ ئادەمـی لە قەبارەی (فوڕمەت ) mp3  لە سەر ناوی شێعرەکان دا کرتە (کلیک ) فەرموون

به ر بـه یـانی ئازادی--بوکی شیعر--ئاشقێکی نامۆ--کوچه تنـهایی(فارسی)--خواب رنگین(فارسی)

كه ژاڵ ئاده مـی  ساڵی 1983 له شاری سه‌قز له رۆژهه‌ڵاتی كوردستان له دایك بوو. هه‌ر له ته‌مـه‌نی منداڵیـه‌وه‌ هه‌ستی بۆ شێعرو مۆسیقا بو. له ته‌مـه‌نی 8 ساڵاندا ده‌ستی بـه خوێندنـه‌وه‌ی شێعری كوردی كردو خوێندنو نوسینی كوردی له شێعره‌كانی مامۆستا قانع فێر بو. زۆر جار شێعره‌كانی ماموستا قانعی ئه‌كرد بـه گۆرانی و هه‌ستی پاكو ناسكی مناڵانـه‌ی خۆی پێ ده‌رئه‌بڕی.

     

ساڵی 1998 ڕه‌وانـه‌ی هه‌نده‌ران بوو له وڵاتی سوید نیشته‌جێ بو. له ته‌مـه‌نی 15 ساڵاندا ده‌ستی بـه ژه‌ندنی ئامێری كه‌مان (ویۆلۆن) كردو له مـه‌كته‌بی مۆسیقای "سه‌با" ده‌ستی بـه خوێندنی تێئۆری موزیك كرد.

كه‌ژاڵ له پاڵ مۆسیقادا خه‌ریكی شێعر نوسینیشـه. كه‌ژاڵ بۆ خۆی ده‌ڵێ شێعر نزیكترین رفێقمـه كه هه‌مو سكاڵاو ده‌رده‌دڵێكی لا ئه‌كه‌م. شێعره‌كانی كه‌ژاڵ له زبانی خۆیـه‌وه وه‌ك ئافره‌تێك نوسراوه. گوێگر بـه بیستنی گۆرانیـه‌كانی كه‌ژاڵ بـه باشی تێ ئه‌گا كه ئه‌و شێعرانـه نۆسراوه‌ی ئافراتێكن و ئه‌وینو ئازارو هاوارو ئاواتی ژنێك تێیـاندا خۆ ئه‌نوێنێ.

كاتێ مامۆستا عه‌لی شـه‌كوری كه هه‌ر له سه‌ره‌تای كاری هونـه‌ری كه‌ژاڵه‌وه مامۆستاو هانده‌رو یـارمـه‌تی ده‌ری بوه، تێ گه‌ی كه‌ژاڵ ده‌نگێكی به‌سۆزی هه‌یـه پێشنیـاری پێدا شێعره‌كانی خۆی ئاوێته‌ی مۆسیقا بكات و بیكات بـه به‌رهه‌مێک.

به‌رهه‌مـی جوانترین وشـه یـه‌كه‌مـین به‌رهه‌مـی كه‌ژاڵه. ساڵی 2006 ده‌رچوه و له 6 گۆرانی پێك هاتوه. ‌‌‌‌‌مامۆستا عه‌لی شـه‌كوری دانـه‌ری ئاوازه‌كانـه و گۆرانیـه‌كان هۆنراوه‌ی كه‌ژاڵن

كه‌ژاڵ هه‌ستی خۆی بۆ شێعرو مۆسیقا به‌م وشانـه ده‌رئه‌بڕێ :

" مۆسیقا هاژه‌ی دڵی پڕ هه‌سته و شێعر زایـه‌ڵه‌ی هه‌ستێكی به‌سۆز. كاتێ كه پشكۆی شێعرو مۆسیقا پێكه‌وه ئه‌كه‌ونـه گڕ گرتن، ئه‌و كاته‌یـه كه جوانترین وشـه‌كان له باوشی به‌تینی گۆرانیێكدا خۆیـان ئه‌نوێنن. به‌رهه‌مـه‌كانم پێشكه‌شی هه‌مو ئه‌و دڵانـه‌ی ئه‌كه‌م كه بۆ ئازادی، بۆ عه‌شق و بۆ ئینسانیـه‌ت لێ ئه‌ده‌ن. جوانترین وشـه‌م پێشكه‌ش ئه‌که‌م به‌و هونـه‌رمـه‌ندانـه و مامۆستایـانـه‌ی وا هونـه‌رو مۆسیقا لایـان بـه ڕێزه و بۆ په‌ره پێدانی تێ ئه‌كۆشن."........

له‌ مانگی گه‌لاوێژی 1358ی هه‌تاوی(1979) ده‌سته‌یـه‌کی هونـه‌ری به‌ سه‌رپه‌رشتی کاک «ئیقباڵی حاجبی» له‌ شاری سنـه‌وه‌ دێنـه‌ مـهاباد و ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژان شانۆیـه‌کی مۆسیقایی به‌ نێوی (سه‌مفۆنیی کابووکێ) پێشکێش ده‌که‌ن که‌ له‌ کۆڕی نێوبراودا کاک «عه‌زیزی شاروخ»یش به‌شدار ده‌بێ.

 
هه‌رچه‌ند ئه‌من به‌شبه‌حالی خۆم زۆرم سه‌ر له‌و کارانـه‌ ده‌رناچێ، به‌ڵام ئاهه‌نگه‌که‌م به‌ دڵه‌وه‌ نووسا و پێم کارێکی داهێنـه‌رانـه‌ و سه‌رکه‌وتووانـه‌ بوو. به‌ تێکڕایی خه‌ڵک پێشوازییـه‌کی گه‌رم و له‌ ڕاده‌به‌ده‌ریـان لێکرد. دوای ئه‌وه‌، یـه‌کێتی لاوانی {دێمۆکرات}ی مـهاباد به‌ نیـازی ده‌ستخۆشانـه‌ و ڕێزگرتن له‌ هونـه‌ری به‌ڕێوه‌به‌ران و به‌شدارانی گروپی (سه‌مفۆنیی کابووکێ) ئێواره‌ ئاهه‌نگێکی به‌زم و هه‌ڵپه‌رکێ له‌ دانیشسه‌رای کچانی مـهاباد وه‌ڕێده‌خا.

ئێواره‌ی ئاهه‌نگه‌که‌، من و مامۆستا هێمن له‌ گه‌ڕه‌کی (خڕێ) ڕا به‌ره‌و شوێنی گۆرین وه‌ڕێ که‌وتین. له‌ چوارڕێی هه‌باساغای تووشی کاک سمایلی براده‌رم بووین و، دوای چاک و چۆنی ئه‌ویشمان ڕه‌گه‌ڵ که‌وت.

مامۆستا عاده‌تی وابوو، که‌ بۆ هه‌ر شوێنێکی ئاوا چووبا، (تاریک و ڕوون) و (ناڵه‌ی جودایی) له‌ گه‌ڵ خۆی هه‌ڵده‌گرت، نـه‌کا داوای شێعر خوێندنـه‌وه‌ی لێبکرێ. به‌ر له‌وه‌ی سواری تاکسی بین مامۆستا ڕووی له‌ سمایلی کرد و گوتی «وابزانم کارتی لێگێڕانـه‌وه‌ت پێ نییـه‌. ها ئه‌و تاریک و ڕوونـه‌ی له‌ بن هه‌نگلت بنێ نـه‌وه‌کوو پێشمان پێبگرن»! وه‌ختایـه‌ک گه‌یشتینـه‌ به‌رده‌رگای دانیشسه‌رایـه‌، چه‌ند لاوی مێرمنداڵی قۆشمـه‌ له‌ مامۆستا هێمن ده‌پرسن ئه‌وانـه‌ کێن؟ مامۆستاش ده‌ڵێ«ئه‌وانـه‌ مونشی منن» به‌م جۆره‌ سێ به‌ سێ چووینـه‌ ژوورێ.

هێشتا به‌ ته‌واوی پێمان نـه‌نابووه‌ ژووری حه‌وشـه‌که‌، ئه‌وه‌نده‌م دی پۆلێک گه‌نج و لاو ده‌ مامۆستا ڕۆهاتن و بردیـانـه‌ ناو گه‌ڕی ڕه‌شبه‌ڵه‌ک.
له‌و حه‌وشـه‌ پان و به‌رینـه‌ داوه‌تێک ده‌گه‌ڕا، سه‌روبنی دیـار نـه‌بوو. داروبه‌رد وه‌ سه‌ما که‌وتبوو. چاوه‌ چاوی کوڕیشکان و تاسکه‌ تاسکی که‌نیشکان ته‌نانـه‌ت دڵی ویشکه‌ سۆفیی خانـه‌قاشی دێنا جۆش و خرۆش.. (هه‌ر ئاره‌قه‌ی گۆنا و گه‌ردنان بوو وه‌ک تکه‌ ئاونگی به‌یـان له‌ سه‌ر په‌لکی گوڵان، تک تک ده‌ڕژان و، هه‌ر بزه‌ و نیو نیگای بن سیلان بوو به‌ دزی تێکده‌ئاڵان و داده‌پژان.. چ دیمـه‌نێکی خه‌مڕه‌وێنـه‌ بۆ ساتێکیش بێ، حاشا له‌ پیری و په‌شیمان بوونـه‌وه‌ بۆ لاوی و، چاوگێڕان له‌ دووی دۆی چه‌له‌نگ و چاوبه‌ڵه‌کی ئاخرگه‌ڕی سێ ڕۆژانـه‌..).
داوه‌ت به‌ربوو. دوو دوو و سێ سێ کۆزیلکه‌مان به‌ست و له‌ ده‌وری یـه‌ک کۆبووینـه‌وه‌. ده‌مێک بوو تاو په‌ڕی بوو. شـه‌و ئامێزی بۆ بێده‌نگی ده‌کرده‌وه‌. ئه‌ستێره‌کان به‌ره‌و ژوانگه‌ی ئاسمان خۆیـان تیفتیفه‌ ده‌دا. ورده‌ورده‌ سه‌ری قسان خۆش ده‌بوو.
له‌ پڕ کیژۆڵه‌یـه‌کی ژیکه‌ڵه‌ و خوێن شیرینی 15-16 ساڵان له‌ به‌رده‌م مامۆستا هێمن قوت بووه‌وه‌ و، به‌ ده‌نگێکی نـه‌رم و سنـه‌ییـانـه‌، دوای چاک و چۆنی هاته‌ ئاخافتن و گوتی: مامۆستا گیـان شێعرێکی ئاشقانـه‌م گه‌ره‌که‌». مامۆستا تێی ڕاده‌مێنێ و ده‌پرسێ ناوت چییـه‌؟ ئه‌ویش ده‌ڵێ: «چیمـه‌ن».. مامۆستا پێی وابوو به‌ خوێندنـه‌وه‌ی:
«ده‌شت و چیمـه‌ن ڕازاوه‌ کێو و به‌نده‌ن نـه‌خشاوه‌»
نـه‌جاتی دێ، که‌چی چیمـه‌ن شێعرێکی وای ده‌ویست:

«وه‌ک ئاره‌قه‌ی هه‌نیـه‌ی جوانان
وه‌ک دڵــــه‌ خورپه‌ی جێژوانان
وه‌کـووکه‌شم و نـه‌شمـی بووکێ
وه‌ک ڕه‌نگ و بۆنی گـوڵووکێ
شێعرێکی ته‌ڕ، شێعرێکی خۆش
شێعرێک دڵان بێنێتـــه‌ جۆش»1
(شێعرێک باسی جوانی ئه‌و بێ
له‌نجه‌ی تاوس، ڕه‌وتی که‌و بێ)
(به‌ڵام ئه‌فسووس، هه‌زار ئه‌فسووس
که‌ کچ جوانیش بێ وه‌ک ڤێنووس)2
«پــه‌ری شێعر وه‌ک کچی جوان
بۆ پیـــــــار نایـه‌ته‌ ژوان»

مامۆستا هێمن ئاخر سه‌ر سووکه‌ هه‌ناسه‌یـه‌ک هه‌ڵده‌کێشێ و ده‌ڵێ: چیمـه‌ن، کچانم به‌ خوڵای ئێستا بۆم نایـه‌.. بابزانم. زۆر جار که‌ داوای شێعری لێکرابایـه‌ ئه‌و گوته‌یـه‌ی دووپات ده‌کرده‌وه‌«با بزانم بۆم دێ!»
له‌و که‌ین و به‌ینـه‌دا که‌ من هه‌ستم بزوابوو به‌ چاوان مامۆستام حاڵیکرد که‌ به‌ڵێنی پێبدا و دڵی ئه‌و مـیوانـه‌ نازداره‌ نـه‌شکێنێ و خواز و نیـازی بێته‌ جێ.
به‌ کورتی، ئه‌و ڕووداوه‌ بوو به‌ هه‌وێنی شێعرێکی تازه‌ به‌ نێوی (چیمـه‌ن) که‌ هه‌ر بۆ سبه‌ی له‌ ده‌فته‌ری حزبی دێمۆکرات بۆ مامۆستام خوێنده‌وه‌ که‌ له‌و عانـه‌دا مـه‌لا عه‌وڵا و مـه‌لا جه‌لال و یـه‌کدووکه‌سی دیش له‌وێ بوون. کاتێ له‌ خوێندنـه‌وه‌ی پارچه‌ شێعره‌که‌ ته‌واو بووم، مامۆستا دیسان ورده‌ هه‌ناسه‌یـه‌کی هه‌ڵکێشا و گوتی: «چاوی سه‌رم بی.. به‌ڵام به‌و هه‌ناسه‌ی پاییزانـه‌ هه‌ر هیبۆ من تێدانـه‌هێشتووه‌ته‌وه‌..».
هه‌ر ئه‌و ڕۆژه‌ دوای نیوه‌ڕۆیـه‌ له‌ قاوه‌خانـه‌ی که‌ریمـی گه‌ڕه‌کی خڕێ، دیوناسێکی مـهابادی وابزانم دڵی به‌ کچه‌که‌وه‌ بوو، داوای ئه‌و پارچه‌ شێعره‌ی لێکردم. هه‌زار و یـه‌ک شێر و ڕێوی بۆ هێنایـه‌وه‌ فایده‌ی نـه‌بوو. له‌ پاشان هه‌رچییـه‌کی له‌به‌رم بو بۆم خوێنده‌وه‌ و ئه‌ویش نووسییـه‌وه‌.
له‌ سه‌ره‌تای زستانی 1361 (1982) له‌ شاری سنـه‌ به‌ ڕێکه‌وت بوومـه‌ مـیوانی ئه‌و براده‌ره‌ که‌ ئه‌وکات له‌وێ ده‌ژیـا. دوای من خۆش و تۆ خۆش.. پارچه‌ شێعره‌که‌ی نیشانی خۆم دا که‌ به‌ خه‌تێکی خۆش له‌ چه‌ند نوسخاندا وه‌ختی خۆی بڵاوی کردبووه‌وه‌. پاشان که‌ سه‌ری قسه‌ و باسان کراوه‌ لێم پرسی: ده‌ی ده‌گه‌ڵ کێشـه‌که‌ چیت کرده‌وه‌؟». به‌ ئه‌سپایی سه‌ری هێنایـه‌ بن گوێم و گوتی: به‌ قوربانت بم سه‌بر، نـه‌کا خێزانم بزانێ!
هه‌رچه‌نده‌ که تا ئه‌و ساڵانـه‌، له‌به‌ر بێنـه‌وبه‌ره‌ و خۆشاره‌وه‌کێن و هه‌ڵات هه‌ڵات و ڕاوڕاوێنی سیـاسی، خۆم له‌و پارچه‌ شێعره‌ ده‌بوارد، به‌ڵام که‌ ئاوڕێکم وه‌ ڕابردووی پڕ پێچ و په‌نای خۆم دایـه‌وه‌ ڕوانیم منێکی ڕه‌نج به‌ خه‌ساری دنیـای سیـاسه‌ت، له‌و بیره‌وه‌رییـانـه‌ زیـاتر چیم بۆ نـه‌ماوه‌ته‌وه‌. بۆیـه‌ سه‌ر له‌ نوێ ده‌ستێکی باشم تێوه‌ردانـه‌وه‌ و ساخم ه‌وه‌. هیچ نـه‌بێ ببنـه‌ هۆی ڕه‌وینـه‌وه‌ی ته‌م و خه‌مـی غه‌ریبایـه‌تی:

چیمـه‌ن

لـــــه‌ هه‌ڵپه‌رکێکی زۆر خۆشی شـه‌وانـه‌
به‌ ئه‌سپایی کچێکی ژیکـــــــــــــه‌ڵانـه‌
به‌ری هـــــه‌ڵدا گه‌ڕی گه‌رمـی زه‌ماوه‌ند
بزه‌ی نازی ده‌هــــــــــــاتێ چاوبزانـه‌
بــــه‌ به‌ر چاوی گه‌لێک لاوی زراوچوو
نزیک بۆوه‌ لــــــــــه‌ «هێمن» دڵبه‌رانـه‌
وه‌کووتاوس له‌لای هه‌ڵنیشت و پێیگوت:
گـــــــــه‌ره‌کمـه‌ شێعرێ بێژی ئاشقانـه‌
کــه‌وا بیوه‌م به‌ره‌و کورسان به‌ دیـاری
که‌ نـه‌چمـه‌و ده‌ستی خـــــاڵی لێره‌کانـه‌

دراوه‌ سه‌ر له‌ نوێ هێمن گــــــه‌مارۆ
گه‌مارۆی ئه‌م که‌ڕه‌ت کوا وه‌ک چه‌لانـه‌
هه‌تا دۆینێ خه‌فێ و پۆلیس و ژاندارم
ـ وه‌ره‌ بنواڕه‌ ئاکــــــاری زه‌مانـه‌ ـ
که‌چی ئێستا ئه‌سیری کیژه‌ کوردێک
چه‌توونـه‌ لێی قوتار بێ، به‌م زووانـه‌
ئه‌ویش کیژێ که‌ وه‌ک بڕنۆیـه‌ باڵای
چمـــا ده‌بزێوێ هه‌ستی شاعیرانـه‌؟

هــــه‌ڵیگرتم خه‌یـاڵی ورد و ناسک
له‌ حاڵێکدا، که‌ ده‌دوان ئه‌م دووانـه‌
به‌من ده‌تگوت به‌یـانـه‌گوڵ ده‌پشکوێ
خوناوه‌ی ناز ده‌بارێ له‌م ده‌مــانـه‌
سه‌رم سووڕما له‌کاروباری گه‌ردون
لــــــــــه‌ زستان و به‌هاری هاوینانـه‌
له‌ نێوان چیمـه‌ن و به‌فرێ چ سه‌یره‌؟
گزینگێک و هــــــه‌ناسه‌ی پاییزانـه‌!

مــه‌لی شێعرم که‌ دی ئاونگی گۆنای
له‌ سوێیـان له‌نگه‌ری گرت له‌م به‌رانـه‌
به‌ترس و له‌رزه‌وه‌ پێمگوت کچی شۆخ
به‌ شـــــــاگرد و چکۆڵه‌ی ویم بزانـه‌
ئه‌گه‌رچی لام گرانـه‌ وه‌سفی جوانیت
ڕه‌چاویش کــه‌م ڕه‌وشتی هێمنانـه‌
ده‌بێ بگرین که‌ کوردین قه‌دری مـیوان
ده‌خیلت بم نـــــه‌ڕه‌نجی لێم به‌ مانـه‌:
نـه‌وێرم چاو له‌ چاوت که‌م چ مـه‌علووم
که‌ مـه‌ستی ژوانـه‌ یـا کوشته‌ی سه‌رانـه‌؟
برۆت گـــه‌ر تێک بنێی دنیـا ده‌شێوێ
به‌ تیرێکی کــــه‌ ده‌رچێ له‌م که‌وانـه‌
ده‌ترسێ دڵ وه‌کوو گواره‌ له‌ زولفت
نـه‌وه‌ک بخرێته‌ ژێر پێ کاتی شانـه‌
له‌ تاوان قافیـه‌م لاسه‌نگ و سووکه‌
ئه‌وه‌ند سه‌نگی قیـافه‌ی تۆ گــــرانـه‌
بـــه‌ کام واژه‌ بنوێنم ڕه‌وتی باڵات
که‌ ده‌بزێوی به‌ عاسته‌م ئه‌م مـه‌مانـه‌
قه‌دی به‌رزو نیگاڕه‌مزو که‌وی ته‌رز
چ خشپیل و به‌ناز و خنجیــــــلانـه‌!
گزینگی دوندی ئــــارێزه‌ بزه‌ی تۆ
کـــــه‌ زیندوو ڕاگری ڕوح و دڵانـه‌
له‌مــه‌ زیـاتر چ بێژم چیمـه‌نی جوان
چدی مـه‌گره‌ به‌ مامۆستا به‌هـــانـه‌

گه‌لاوێژی 1358

• • •

1) شێعره‌کانی ناو ئه‌م که‌وانـه‌یـه‌«...» له‌ دیوانی تاریک و ڕوون وه‌رگیراون.
2) (...) تێهه‌ڵکێشی س. چ. هێرش.
سه‌رچاوه‌: هێمن و من، نووسینی: هێرش، سوێد 1992. ل 56-62

وەلی دێوانە

بۆ بیستن و یـا داگرتنی( دانلۆد )شێعری وەلی دێوانە لە قەبارەی (فوڕمەت ) mp3  لێرەدا کرتە (کلیک ) فەرموون

 

 وەلید کوڕی کوێخا محەمەد ناسراو بە وەلی دێوانە ھۆنراوەنووسێکی کوردی سەدەی ھەژدەھەم بووە. ھۆنراوەکانی ئەم شاعیرە کە بە شێوەزاری ھەورامـی بوونە پشتاوپشت بیستراون. بۆ یەکەمجار ھۆنراوەکانی لە ڕۆژنامەی ژیـان و ژین بڵاو کراونەتەوە، پیرەمێردی شاعیر گرنگیەکی زۆری بە ھۆنراوەکانی داوە و کردوونی بەشێوەزاری سۆرانی. مەحمود خاکی لە ساڵی ١٩٧٠ و عوسمان ھەورامـی لە ١٩٧٦دا ھۆنراوەکانی وەلی دێوانەیـان کۆکردووەتەوە و چاپیـان کردووە. وەلی دێوانە شارەزای زمانی فارسی بووە.

ژیـان

ناوی وەلید کوڕی کوێخا محەمەدی تیرەی کەماڵەیییە. باوکی پیـاوێکی خانەدان و موڵکداربوە. لە دەشتی شاکەل و شێروانە ھاتۆتە دنیـاوە. لە سەرچاوەکاندا ساڵی لە دایک بوونی ئاشکرا نییە، بەڵام گومان لەوەدا نییە کە لە سەدەی ھەژدەیەمدا ژیـاوە و مردووە (لە ساڵی ١٧٥٦دا ھێشتا لە ژیـاندا

بووە).

لە تەمەنی منداڵییەوە باوکی حەزی کردوە فێری خوێندن و نووسین ببێت، لە شاری سلێمانی فەقێیەکی بۆگرتوە فێری خوێندنی بکات و لەسەر دەستی مامۆستاکەی مەلا یوسف فێری خوێندن و نووسین و و قورئان بووە. خوێندەواری وەلی دێوانە و ناوبانگی مامۆستاکەی گەیشتۆتە ھۆزەکانی تر. کوێخا قادر شێروان کە یەکێک بووە لە سەرۆک خێڵەکانی تیرەی کەماڵەیی و کچێکی ھەبووە بە ناوی شەم (شەمسە) داوای لە مامۆستاکەی کردووە ئەمـیش فێری خوێندن بکات و پێکەوە لەگەڵ وەلی دێوانە خوێندوویـانە. وەلێ شەیدای شەم دەبێ و پەیمانی خۆشەویستیـان بەستووە. دەچن بۆ خوازبێنی و بەڵام بڕیـاریـان داوە که تا لە کوێستان بگەڕێنەوە بەدەستگیرانی بمێننەوە. لە کاتی کۆچی ھاوینەی جاف بەرەو کوێستان، ناکۆکی لە نێوان بنەماڵەی شاعیر و بنەماڵەی خۆشەویستەکەی لە کەلی پەیکووڵیدا، ڕوویداوە. بەھۆی ئەو ناکۆکییەوە، دوو دڵدار بە یەک نەگەیشتن و لەیەکتری دابڕاون و یەکتریـان نەدیوەتەوە. خۆشەویستی شەم زۆر کاریگەری ھەبووە لەسەر ئەم شاعیرە و زۆربەی شیعرەکانی بۆ خۆشەویستی و لێک دابڕانی شەم بووە.

گۆڕی وەلی دێوانە بە قەد پاڵی کێوی سەید سادقەوەیە لە شارۆچکەی سەید سادقی ناوچەی شارەزووردا.

هۆنراوەکانی

هۆنراوەکانی وەلی دێوانە بە شیوەزاری هەورامـی و لەسەر کێشی دە بڕگەیی خۆماڵی نووسراون، هۆنراوەکانی هۆنراوەی سادە و ئاسان و ڕەوانن ئەمەش تام و چێژێکی تایبەتی بە هۆنراوەکانی داوە

نموونەیەک لە هۆنراوەکانی

ھەی شەمـی بەشەوق چل چرای شەوان
ھەی ژیـانی من ھەی ڕۆحی ڕەوان
ھەی گلێنەکەی دیدەی بێ خەوان
ھەی ئاسکی سەرکەل لەسێبەر سڵ کەر
ھەی ھەوای سازی کوێستانان لە سەر
ھەی عەنبەرین خاڵ سۆسەنی کڵاف
ھەی ڕوناکایی ڕەشماڵانی جاف
ھەی من پەروانەی پەڕ سوتاوی تۆ
ھەی من گیرۆدەی زوڵفی خاوی تۆ
تۆ جارێ نایەی بۆ سەر وەختی من
گوێ نادەی بە ئاە زامـی سەختی من
ناپرسیت ئاخۆ من بۆ تۆ چۆنم
بێ باکی لە تین قرچەی دەرونم
ھەوای کوێستانت وا بۆ بووەوە
حەیفت کرد منت لەبیر چووەوە
بێ مروەتیت کرد ھەی شەم دەربارەم
من بۆ تۆ قەیسی سیـا ستارەم
وادەی من و تۆ دیوانی خوابێ
مەگەر ئەو ڕۆژە دادم ڕەوا بێ
شەمـی شەم ڕوومەت تۆ بەسەلامەت
سکاڵای دڵم کەوتە قیـامەت

ئەمەش چەن هۆنراوەیەکی  وەڵی دێوانە بە شێوەی سۆرانی لە کۆکراوەکانی کتێبخانەی کوردی ئەوین

یـاران وەسیەتم ئەمە بێ لاتان

یـاران وەسیەتم ئەمە بێ لاتان
هەر چەن کەوتوومە دوورە وڵاتان
تەنیـا گۆڕکەم لە رێی خیڵان بێ
نزیک هەوارگەی جاف و گوران بێ
کیلێکی بەرزیش بە قەت باڵای(شەم)
لە ژوور سەرم بێ،بێ زیـاد و بێ کەم

تاقێکیش وێنەی تاقی برۆی ئەو
کە سوجدەگاهی گیـانم بێ بە شەو
بنووسن بە خوێن جەرگی سەر کردووم
کە من بە تیری دەستی(شەم) مردووم
چونکە ئەو(شەمە) تاتاری چینە
لە دەشت بێزارەو و چیـا نشینە
بەڵکوو هەڵکەوێ لە راگۆزارێ
رێگای بخاتە سەر گۆڕم جارێ
بزانێ کوشتەی دەستی خۆیەتی
لە خاکا مەیلی رەنگ و بۆیەتی
جوابی پرسیـاری گۆریشم وایە
یـاری مەحشەرم شەری لەیلایە

هۆنراوەی"وەلی دێوانە"
وەرگێرانی"مامۆستا پیرەمێرد"
وتنی"مامۆستا کەریم کابان"

یـاران له‌ جه‌رگم،یـاران له‌ جه‌رگم

 

شەم شێوه‌ی تیری داوه‌ له‌ جه‌رگم

که‌وتمـه‌ گیـانـه‌ڵڵا دواکاتی مـه‌رگم

مـه‌مشۆن و کفن مـه‌که‌ن به‌ به‌رگم

تکایـه‌ مـه‌یشۆن جێی برینی له‌ش

با له‌ زام بتکێ تکه‌ی خوێنی گه‌ش

شـه‌هید بێ کفن و بێ شتن چاکه‌

هه‌رکه‌س شـه‌هید بێ بێ گه‌رد و پاکه‌

به‌لام وه‌سیـه‌تم ئه‌مـه‌یـه‌ یـاران

دوور له‌ ووڵاتم وام له‌ دیـاران

تو خوا با گۆڕم له‌ رێ ی خێڵان بێ

له‌سه‌ر ریگای شـه‌م شاخی گێڵان بێ

کێلیکی به‌رز به‌قه‌د باڵای شـه‌م

له‌سه‌ر گڵکۆم بێ به‌بی زیـاد و که‌م

تاقی به‌ به‌وینـه‌ی تاقی برۆی ئه‌و

سوژده‌گای دڵ بێ به‌ رۆژ و به‌ شـه‌و

له‌ رووی بنوسن هۆنراوه‌کانم

که‌ به‌ تیری شـه‌م ده‌رچووه‌ گیـانم

تا هه‌رکه‌سێ دێ کێل و مـه‌زارم

بزانێ کوشته‌ی ده‌ستی دڵدارم

چونکه‌ شـه‌م گۆنا تاتاری چینـه‌

له‌ ده‌شت بێزاره‌ چیـا نشینـه‌

ڕۆژی هه‌ڵ که‌وێ له‌ رێ گوزارێ

ریگه‌ی بنێته‌ سه‌ر گۆڕم جارێ

بزانێ که‌شته‌ی ئاخ و داخی دڵ

ئێش و ئازاری‌وه‌ تۆی گڵ

زندگینامـه وه لی دیوانـه و چند شعر از او از طرف مظهر رمضانی از پاوه

 

اسمش ولید و پسر کدخدا محمد معروف بـه "کویخا حه مـه سوور" کدخدای  "کەماله" درون نزدیکی هورامان تخت مـیباشد گویند کـه کدخدا آرزو داشته کـه پسری داشته باشـه و اسمش رو بزاره ولید و دست بر قضا درون سال 1180 ه.ق  پسرش بـه دینا آمد و کدخدا اسمش رو مـیزاره ولید چون کدخدا ولید رو بسیـار دوست مـیداشت از بچگی مـیخواست کـه به دین و درس بپردازد و بنابراین خودش بالشخصه بـه سلیمانیـه رفته و در آنجا درون تمام روستاها و مسجدها بـه دنبال یک فقیـه باسواد گشته کـه ملا یوسف را پیدا کرد و ملا یوسف امام جمعه "کەماله" شد و ولید درون نزد او بـه یـادگیری درس و قرآن پرداخت و خواندن و یـادگیری ولید زبانزد خاص و عام شد که تا اینکه خبر بـه گوش پدر شمسیـه "شـه م" مـیرسد.

شمسیـه کدخدا قادر مـیباشد کـه اصلیتش جاف مـیباشد و کدخدا قادر یکی دیگر از کدخداهای یکی از طوایف "کەماله"مـیباشد کدخدا قادر هم کە بـه دنبال این مـیبود کـه ش شمسیـه را نزد یک فقیـه به منظور آموختن درس و قرآن بفرستد چونکه هیچ فقیـهی را دست نیـافته بود ش را نزد ملا یوسف مـیفرستد به منظور یـادگیری و در آنجا عشق شمسیـه و ولید آغاز مـیشود
وملا یوسف هم کـه از جریـان آگاه مـیشود پدر ولید را آگاه مـیکند و پدر ولید کـه آرزویش بوده کـه تا زنده هست عروسی پسرش را ببیند شمسیـه را برایش خواستگاری کرده کـه کدخدا قادر و شمسیـه هم قبول مـیکند و کدخدا قادر نظر مـیده کـه تا  وقتی از ییلاق برگشتن نامزد باشن بعد کـه برگشتن مراسم عقد و عروسی را انجام بدن کـه این نظر با موافقت کدخدا محمد پدر ولید تصویب شد اما چرخ روزگار چه قسمتی رقم زده خدا مـیداند!!!
اون سال هر دو طایفه بـه ییلاق رفتن و موقع برگشتن از ییلاق بر اثر اختلافات جزئی دعوایی بین دو طایفه رخ مـیدهد کـه برادر کوچک ولید درون آن درگیره کشته مـیشود و نیروهای کدخدا محمد به منظور جبران دو تن از افراد کدخدا قادر را مـیکشند و به اینگونـه آتش جنگ و آتش دل ولید شعله ور شد و به مانند مجنون درون به درون کوه و بیـابان شد و تا لحظه مرگ بـه عشق خود زندگی کرد گویند 2 ماه بر سر راه شمسیـه کـه در آن رفت و آمد مـیکرد گریـه کرده  و وصیت کرده کـه هر وقت مردم شمسیـه را بیـاورید که تا با صدای قشنگش  سوره یـاسین را بر روی مزارم بخواند همانگونـه کـه در شعرش مـیفرمـیاد:
 
وه سیـه تم ئیده ن شای شـه م روخساران
به ی وه بالینم چوون بـه ینـه ت داران
بی خه وف و ئه ندیش جه کـه س نـه کـه ی شـه رم
هورداره په رده ی حیجابت بـه نـه رم
نـه پوشی جه بین "شـه مس" خاوه ری
به و وه زانوودا چون ئاسمان په ری
بنیشـه وه بان بالینم وه ناز
بوانـه سوره ی "یـاسین"وه ئاواز
 
 
این بود قسمتی از زندگینامـه ولید "وه لی دیوانـه"

 
چند شعری از وه لی دیوانـه:

فیدای نامت بام ، فیدای نامت بام

تو نامت چیشـه ن ؟ فیدای نامت بام
سه د جار وه سه رگه رد ده ست و دامت بام
ره حمت بـه یو پیم که تا غولامت بام
من پە روانـه ی ویل وادی ویرانـه م
مـه جنوون چول گه رد ریسوای زه مانـه م
شـه وان که تا وه رو جه غه م دارانان
ره فیق هام راز وه حشی سارانان
عه بدال بـه رگیل بیدی مـه کانم
جه فا و مـه ینـه ت کیش زەرده ی هیجرانم
سا و سته م کیش غه م نـه دەروونم
هه رده یس" گیل ئاواره ی توونم"ته به
چه ندیوه ن جه دین شای شـه م دوور کـه فته م
سفته ی ئاهیرناک ساتی نـه سره فته م
هه ر وه حشی نـه شکل شیوه ی دوسمـه ن
ره فیق هامراز عاسا و پوسمـه ن
من زه وقم و ده نگ ناله ی ئه وانـه ن
قنیـاتم وه دین دیده ی ئه وانـه ن
دوور جه دیده ی دوس من بـه وان شادم
تا ئه و رو گه ردوون بدو مرادم
ئه ی وه له ده ی شوخ تو گرته ن نـه دام
جه شکل و شیوه ی قیبله ی من ته مام
نیم نگاش نـه دل ناو شانو
دیده ش وه دیده ی قبله م مـه مانو
فیدات بام سه د جار سەییـاد سارا
به خشش وه بـه نده ی خه م پی دا وارا
ئازادش بکه ر ئامان جه دامت
یـه خه یلی نـه نگین مـه بو په ی نامت
ئه و وه له ده ی وه حش ئازاد کـه ی جه دام
ئینشاللا جه دوو دنیـا وینی کام

یـاران کـه رده ن ریش

یـاران کـه رده ن ریش،یـاران کـه رده ن ریش
یـه جه رگ منـه ن خاران کـه رده ن ریش
یـه دیده ی منـه ن نوور نـه مـه نده ن تیش
یـه زام منـه ن زوخاو مـه یو لیش
یـه دوود منـه ن دونیـا گیرت نـه وه ر
یـه سوز منـه ن سوزان ده شت وده ر
یـه ئاه منـه ن وه ئاسمان یـاوا
سه قف سه راچه گه ردوون شکاوا
یـه سه ودای منـه ن نـه فخ سوور بیزان
وه خته ن قیـامـه ت مـه حشـه ر ئه نگیزان
یـه ناله ی منـه ن چوون نـه ی مـه دو ده نگ
مـه یو وه قانوون مـه تاونو سه نگ
یـه زاری منـه ن پوسه زگاره ن
عاله م جه زاری من بی قه راره ن
یـه شین منـه ن شـه وان که تا وه رو
چوون "قه یس"مـه جنوون هام نـه بید و کو
یـه ویلی منـه ن جه سوب که تا ئیوار
ده ور مـه دو نـه ده ور سارا و سه ردیـار
یـا داخ منـه ن داخان جه داخان
داخ کـه رده ن لاله ی هه رد ئیلاخان
هامسه ران وه خته ن واده ی مـه رگم بو
من جه دووری دوس گولگون بـه رگم بو

تاکه ی

ده ر بـه ده ر جیگه م کوسار بی
تا کـه ی ژیـانم له یـاران جیـا بی
تا کـه ی رووم له کـه ی ره شی ی تیـا بی
تا کـه ی مـه ینـه ت کیش ده ردم کاری بی
تا کـه ی ژیـانم بی قراری بی
تا کـه ی بـه حه سرت دلم تاسا بی
تا کـه ی شـه ش ده رم ریگه ی گیرا بی
تا کـه ی دیوانـه ت له کوساران بی
تا کـه ی بی مروه ت بزانـه حالم
تا کـه ی بـه جه فای تووه بنالم
یـا له م بـه نده دا تو رزگارم که
یـا به  یـه ک جاری شیت و هارم که

مـه حبوب جافان
 
مـه حبوب جافان ، مـه حبوب جافان
مـه حبووب بی عه یب تایفه ی جافان
سه رقه تار ره م عه نبه ر بو نافان
سه رکه یل ره ویل مشکین کلافان
ئاهووی مودبرماس مـه کان نـه هه رده
چووزه ی سونبول چر نـه سا سل کـه رده
خاویر خالدار خه تاو خوته ن مال
ته تار تایف شوخ شیرین خال
وه ته ن نـه زامن سه ربه رز لیلاخ
سه یر سه رکوان سه ییـادان و داخ
چه رخ چه م سیـاچه م چوست و چالاک پر
شـه یدای شکاردوز چنگ و هووناو یر
لاچین شـه شدانگ سه حه ر جه لان خیز
شمقار تیژبال ته یر توند گوریز
شـه مع شا په سه ند گشت سیـامالان
نام تو نـه بـه زم خه سره وان وانان
به و شـه وق جه مـین شـه م روخساره وه
کیت نـه دا وه ده م کزه ی ناره وه؟
به و قاش قه تران دل پی ئیشاوه
ستوون یـانـه ی کیت نـه کیشاوه؟
به و دیده ی سای سورمـه سای سیوه نگ
موژانت وه هوون کی نـه کـه رده ن ره نگ؟
به و نیم نگای ناز بـه و له نجه و لاره
ئاخر جه رگ کیت نـه کـه رده ن پاره
به و بالای نـه وتوول وه نـه وره سته وه
به و کوکوی کلاف ده سته ده سته وه
واچه دل کیت نـه ستانان وه زوور
ئاخر یـانـه ی کیت نـه کـه رده ن خاپوور؟

روناکیم له سه ر
 
روناکیم له سه ر ، روناکیم له سه ر
هه ر من نیم سه ودای عه شقی توم نـه سه ر
وینـه ی من زوره،له ت و په ت جگه ر
له عشقی بالات ویلن ده ر بـه ده ر
هه ر لایـه ک ئه چم هه ر باسی تویـه
هه ر کـه س ئه بینم هه راسی تویـه
له ناو جواناندا جوانی ی تو تاکه!
شاهان حه سره تمـه ند گه دا خه مناکه
چه ند موسولمانت تو بـه "نارت" کوشت
به نیگات خوینی چه ند دلدارت رشت
چه ند مورشید شیت بوون،چه ند سوفیـان ویل
دل بـه سته ی عه شقت لاوانی گشت خیل
"مـه لا"ت ریسوا کرد،"فه قی"ت سه رگه ردان 
"شیخ"دەر به ده ر بوو،"ده رویش" له هه ردان
وینـه ی په روانـه و بولبول شـه یداتن
دلانی پر ده رد هه ر له سه وداتن
تو وینـه ی"ته رسا"جوان و نازه نین
پیری"سه نعان"یی لائه ده ی له دین
ئه و روژه جوانیت خوا کردی په یدا
سوفی و ده رویش و مورشید بوون شـه یدا
له چاووت هه ی داد له بالات هه ی رو!
سه رسام!سه رگه ردان!عاله م له تاو تو
له شاران هاوار،له خیلان غه وغا
هه رکه س ئه بینم خه م ناکه و شـه یدا
گه ر "فه رهاد"و"قه یس" بزانن خه بـه ر
دووباره له خاک سه ر دیننـه ده ر
دین بـه هه یـاهوی قیـامـه ته وه
ببینن جوانی بـه م قامـه ته وه!
هه که تا زیندووبم شای"شـه م"جه بینم
شیت و خه م بارم دل ماته مـینم

داوای لێ بوردنتان لێ دەکەم بۆ ئەو هەڵانەی لە نووسینەکان دان

ڕێز و سپاسی تایبەت بۆ به منظور بەڕێز و خۆشەویستمان کاک مەزهەر ڕەمەزانی بۆ ناردنی ئەم بابەتە بۆ کتێبخانەی کوردی ئەوین

مستوره کردستانی، آن نادره­ ی روزگار، شاعری نازک خیـال، ادیبی توانا، مورخی چیره دست و محقق و متشرعی عفیف و پاکدامن، بـه گفته­ ی بسیـاری از شرق شناسان، درون روزگار خویش یگانـه زنی بود کـه به نگاشتن و تدوین کتاب تاریخ همت گماشت. تنـها زنی بود درون جهان اسلام کـه کتاب شرعیـات را به منظور بانوان بـه رشته تحریر درآورد.

من آن کـه به ملک عفاف صدر گزینم                       ز خیل پردگیـان نیست درون زمانـه قرینم

به زیر مقنعه، مرا سری است، لایق افسر                     ولی چه سود کـه دوران نمود خوار چینم

به معشر نسوان، درون سپاس و حمد خدا را                      همـی سزد کـه بگویم منم کـه فخر زمـینم

ماه شرف خان کردستان متخلص بـه «مستوره کردستانی» ابوالحسن بیگ فرزند محمدآقای ناظر درون سال 1804 درون شـهر سنندج دیده بـه جهان گشود.

مستوره کردستانی، آن نادره­ ی روزگار، شاعری نازک خیـال، ادیبی توانا، مورخی چیره دست و محقق و متشرعی عفیف و پاکدامن، بـه گفته­ ی بسیـاری از شرق شناسان، درون روزگار خویش یگانـه زنی بود کـه به نگاشتن و تدوین کتاب تاریخ همت گماشت. تنـها زنی بود درون جهان اسلام کـه کتاب شرعیـات را به منظور بانوان بـه رشته تحریر درآورد.

بی گمان بسیـاری از عوامل حتما دست بـه دست هم دهند و مـهیـا گردند که تا مفهومـی بـه واقعیت بدل گردد. درون مورد جوامع انسانی نیز بـه همـین گونـه لازم هست که بسیـاری از عوامل دست بـه دست هم دهند که تا فردی پرورش یـافته بـه بشریت عرضه گردد. دو قرن پیش کـه تعلیم و آموزش حتی به منظور مردان امری مشکل و برای بانوان امری محال بـه نظر مـی رسید، شرایط بسیـاری حتما فراهم مـی گشت که تا ادیبه ای چون مستوره کردستانی بدان جایگاه مـی رسید. لازم هست که جهت شناخت شخصیتی این چنین، نگاهی گذرا بـه خانواده و چگونگی پرورش یـافتنش افکنده گردد.

خانواده پدری مستوره از قادری های سنندج بودند. درون سال 1210 قمری حکومت شاه حسین صفوی، قادری های کرد، «درگزین» همدان را ترک و به سنندج و سلیمانیـه مـهاجرت د. علت مـهاجرت آنان بـه روشنی معلوم نیست و احتمالات زیـادی از جمله دعوت کیخسروبگ والی کردستان و یـا هرج و مرج حادث شده درون همدان وجود دارند. علت مـهاجرت آنان هرچه کـه بوده است، درون سنندج بـه دلیل وجود فضایی علمـی و ادبی و نیز آنچنان کـه مستوره خود مـی گوید مـهر و محبت مردم سنندج و توجه کیخسرو خان والی سنندج آنان را درون این شـهر ماندگار مـی کند.

پدربزرگ مستوره محمدآقای ناظر کـه فردی دانشمند و با کیـاست بوده است، بـه مدت پنجاه سال مسئولیت حفظ امنیت کردستان و نگهداری و نظارت بر دارائی های خوانین اردلان را بـه عهده داشته و از اعتبار و منزلت خاصی برخوردار بوده است.

پس از وی ابوالحسن بیگ پسر محمدآقا عهده دار وظیفه و مسئولیت پدرش مـی شود. ابوالحسن و پدرش محمد آقا کـه خود اهل علم و دانش بوده اند بـه تربیت و پرورش مستوره توجه خاصی داشته اند.

ابوالحسن بعد از ازدواج و به دنیـا آمدن ماه شرف، آنگونـه کـه پیداست که تا زمانی کـه مستوره بـه سن بیست سالگی مـی رسد مـیلی بـه آنکه صاحب فرزند ذکوری هم شود نداشته هست و تمام هم و غم خود را صرف پرورش زیبارویش کرده است.

مادر مستوره، ملک نسا خانم از خانواده وزیری های سنندج بوده هست که از دیرباز درون سنندج سداشته اند و در دربار اردلانـها نیز از موقعیت والایی برخوردار بودند. از این خانواده مـی توان از مـیرزا فتح الله خرم وزیری نام برد کـه عموی مادر مستوره نیز بوده است. از فرماندهان لطفعلی خان زند بوده و پس از شکست لطفعلی خان، آقا محمدخان قاجار چشمانش را از حدقه درآورد. بعد از آن سعی کرده هست که درون پس آن چشمان نابینا از روزنـه شعر بـه دنیـا بنگرد و شاعری چیره دست و سخنوری توانا بوده است، درون سرودن ماده تاریخ نیز مـهارت داشته است. مستوره بـه همراه پسرعمویش رونق درون محضر وی بـه فراگیری اصول شعر مـی پردازد و یکی از مشوقان مستوره درون سرودن شعر همـین مـیرزا فتح الله بوده است. همچنین مـیرزا فتح الله خود تاریخی گویـا از دوران سلطنت صفویـه، زندیـه و قاجاریـه و نیز حکمرانی اردلانـها بوده هست و مستوره مسایل تاریخی بسیـاری را از وی فرا گرفته و یـادداشت مـی کرده است.

همچنین از خانواده وزیری مـی توان از شیدای کردستانی نام برد کـه شاعری بلندآوازه و توانا بوده است.

با این اوصاف مستوره درون چنین خانواده چشم بـه جهان گشوده و در فضایی ادبی و فرهنگی و نیز درون خانواده ای متمول و متمکن پرورش یـافت. پدر و پدربزرگش جهت تربیت و آموزش مستوره تمام سعی و همت خود را بـه کار بستند و علیرغم کنایـه و سرزنش های اطرافیـان کـه فرزند ذکور را وارث ارزشـهای خانواده مـی دانستند و همچنین آموزش را کاری عبث مـی پنداشتند سعی نمودند اساتیدی درون علوم مختلف را بـه خانـه دعوت و آموزش مستوره را بـه آنان واگذارند. و پدرش نیز درون سفرهای مختلف مستوره را بـه همراه خود مـی برد و از نزدیک امارات مختلف را بـه وی نشان مـی داد و سعی مـی نمود تاریخ ملل مختلف را برایش بازگو کند و علل سقوط و افول آنان را نیز برایش تببین نماید. همچنین کتابخانـه ای از کتب با ارزش و پر محتوا درون زمـینـه های مختلف برایش فراهم نمود که تا آنچه را کـه نزد اساتید نیـاموخته بود بـه نحو اکمل بیـاموزد.

آنگونـه کـه پیداست مـیان مستوره با خسروخان دوم مشـهور بـه خسروخان ناکام فرزند امان الله خان اردلانی والی کردستانی دلدادگی وجود داشته است. مستوره شرط ازدواجش را با خسروخان کناره گیری از حکومت قرار داده بود اما علیرغم مخالفت های شدید خسروخان، قرعه فال بـه نام وی زده شد و به عنوان والی کردستان برگزیده شد.

مستوره کـه در تاریخ امارات گوناگون تحقیق و تفحص بسیـار نموده بود و شرط حکومت را ریختن خونان مـی دانست، از ازدواج با خسروخان امتناع ورزید. خسروخان بـه اصرار پدر ناچار با «حسن جهان» فتحلی شاه قاجار ازدواج کرد؛ اما چون دل درون گرو مستوره داشت و خود را از یـار محبوب و معشوق شیرین سخنش جدا مـی دید، سر بـه مـیگساری و باده خواری و ظلم و تجاوز نـهاد؛ آنچنانکه مردم از ظلم و تجاوزهایش آرام و قرار نداشتند. نزدیکانش از وی پرهیز مـی د کـه مبادا درون دام خشم گرفتار آیند. درون این فاصله خسروخان چندین بار از مستوره خواستگاری مـی کند و مستوره هر بار دست رد بر خسروخان مـی زند که تا سرانجام طاقتش بـه سر آمده و مردان خانواده قادری را زندانی و قصد اعدام آنان را مـی نماید. مستوره نیز ناچار با وی وصلت مـی کند و با احترام و عزت فراوان وارد امارات اردلان مـی شود.

تاثیر مستوره بر خسروخان آنچنان بود کـه از شوهری مـیگساره و زنباره، مردی مـهربان، مردم نواز و شاعر ساخت. از آن بعد تمام هم و غم خسروخان رفاه حال مردم و آسودگی و امنیت آنان بود. عشق خسروخان بـه مستوره آنچنان بود کـه از هیچ خواست او سر باز نمـی زد. متقابلاً مستوره نیز آنچنان عاشق همسرش بود کـه پس از وفات وی درون سال 1834 درون سن 29 سالگی، دیگر ازدواج نکرد و با عشق شوهر وفات یـافته اش زیست.

مستوره درون امارت اردلان کتابخانـه ای عظیم با کتب متنوع درون اختیـار داشت. همانگونـه کـه خود مـی گوید بسیـاری از مورخان درون تدوین و نگارش تاریخ، نکاتی را نادیده گرفته و در کارشان نواقصی وجود دارد؛ لذا تصمـیم گرفت کـه خود کتابی درون تاریخ کرد یـا تاریخ اردلان بنگارد.

بسیـاری از زنان سنندجی جهت رفع نیـازهای شرعی فقهی بـه مستوره مراجعه مـی د و این امر او را برآن داشت که تا اقدام بـه تالیف کتابی درون شرعیـات نماید و وی نخستین و تا همـین چند سال اخیر تنـها زنی بود کـه چنین کتابی را درون اوج بلاغت و فصاحت بـه لحاظ کلامـی و پر نغز و مستند و مستدل بـه لحاظ محتوی درون باب شرعیـات نگاشته است.

سال 1846 امارت اردلان مورد هجوم نیروهای قاجار قرار مـی گیرد. بسیـاری از خانواده های اردلان من جمله مستوره بـه کردستان عراق و نزد بابان ها پناهنده مـی شوند. درون سلیمانیـه نزد پسر اش حسین قلی خان سکنی مـی گزیند. اما بعد از مدتی بر اثر درد دربدری و آوارگی و از دست عزیزانش درون بستر بیماری مـی افتد و در سال 1847 درون سن 43 سالگی جان بـه جان آفرین تسلیم و در آرامگاه «گردی سیوان» درون سلیمانیـه بـه خاک سپرده مـی شود.

از آثار دیگر مستوره مـی توان بـه دیوان اشعارش اشاره نمود. اشعار مستوره بـه دو زبان فارسی و کردی نگاشته شده اند. اشعار فارسی وی با تاثیر از دوره بازگشت بـه سبک عراقی سروده شده اند.

هدف دوره بازگشت، رهایی بخشیدن شعر فارسی از تباهی و فقر دوره انحطاط صفوی و زمان آشوب و اغتشاش بعد از آن بود. اینان به منظور رسیدن بـه این هدف بر آن بودند که تا با تقلید بی قید و شرط از شعر شاعرانی همچون حافظ، سعدی، فردوسی، عنصری و ... حیـات ادبی درون ورطه انحطاط شعر فارسی را بازیـابند، راهی را درون پیش گرفتند کـه قبلاً مشتاق و یـارانش آن را برگزیده بودند.

اشعار فارسی مستوره خارج از این دوره نیست. ولی اشعار کردی وی بـه گویش های هورامـی و سورانی (اردلانی) و به سبک شعر هجایی محلی سروده شده اند. متاسفانـه بسیـاری از اشعار کردی مستوره از بین رفته و یـا هنوز بـه چاپ نرسیده اند. بـه هر روی اشعار وی زیبا، نغز و با مضامـین و مفاهیمـی زیبا و بدیع جلوه هایی خاص از شخصیت این بانوی نادره را روشن مـی سازند.

به جاست کـه خاتمـه بحث بحث درون مورد مستوره کردستانی را با سخنی از «اوگیناواسیل آوا» مترجم تاریخ اردلان مستوره و شرق شناس روسی بـه پایـان برد:

«در مـیان اقوام منطقه خاورمـیانـه و نزدیک، زن دیگری همچون مستوره کـه هم شاعری توانا و هم تاریخ نگاری برجسته باشد، ظهور نکرده است. بـه راستی کـه سده نوزدهم زن روشنفکری همچون مستوره را بـه خود ندیده است».

در ادامـه یکی از اشعار زیبای مستوره را بـه زبان کردی مـی خوانیم:

گرفتارم بـه نازی چاوه‌کانی مـه‌ستــی فـــه‌تتانت

بریندارم بـه تیری سۆزی نیشی موژگانت

به تاڵێ په‌رچه‌مـی ئه‌گریجه‌کانت غاره‌تت کردم

دڵێکم بوو ئه‌ویشت خسته ناو چاهی زه‌نـه‌خدانت

به قوربان! عاشقان ئه‌مڕۆ هه‌موو هاتوونـه پابۆست

منیش هاتم بفه‌رموو بمکوژن بمکه‌ن بـه قوربانت

ته‌شـه‌ککور واجیبه بۆ من ئه‌گه‌ر بمرم بـه زه‌خمـی تۆ

به شـه‌رتێ کفنـه‌که‌م بدرووی بـه تای زوڵفی په‌ریشانت

له کوشتن گه‌رده‌نت ئازاد ده‌که‌م گه‌ر بێیته سه‌ر قه‌برم

به ڕۆژی جومعه بمنێژی لهنـه‌عشی شـه‌هیدانت

که‌سێ تۆ کوشتبێتت ڕۆژی حه‌شرا زه‌حمـه‌تی ناده‌ن

ئه‌گه‌ر وه‌ک من له ئه‌م دونیـایـه سووتا بێ له هیجرانت

هه‌مـیشـه سوجده‌گاهم خاکی به‌ر ده‌رگانـه‌که‌ی تۆیـه

ڕه‌قیب ڕووی ڕه‌ش بێ ناهێڵێ بگا ده‌ستم بـه دامانت

له شـه‌رت و هه‌م وه‌فاداری خۆ تۆ مـه‌شـهووری ئافاقی

فیدای شـه‌رت و وه‌فات بم، چی بـه سه‌ر هات مـه‌یلی جارانت؟

ئه‌من ئه‌مڕۆ له مڵکی عاشقیدا نادره‌ی ده‌هرم

به ڕه‌سمـی به‌نده‌گی «مـه‌ستووره» وا هاتووه‌ته دیوانت

بڕۆ شوکرێ کـه له ده‌رگای پادشای داوه‌ر

که شۆڵه‌ی ڕۆژی ڕووی والی ده‌گاته کۆشک و هه‌یوانت

منابع:

گازرانی، ایوب؛ مستوره اردلان، زندگی و معرفی آثار او

دیوان مستوره کردستانی، ویراسته محمد ماجد مردوخ روحانی؛ اربیل 2005

آمـیدیـان، فخرالدین؛ شعرای نامدار کرد؛ تهران 1388

احمدی آیین، جمال؛ مستوره اردلان؛ اربیل 2005

آرین پور، یحیی؛ از صبا که تا نیما

 سەرچاوە:کردپرس

 ۲۱ فوریـه روز جهانی زبان مادری گرامـی باد

اصل 15: زبان و خط رسمـی و مشترک مردم ایران فارسی است.اسناد ومکاتبات ومتون رسمـی و کتب درسی حتما باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبانـهای محلی و قومـی درون مطبوعات ورسانـه های گروهی وتدریس ادبیـات آنـها درمدارس،درکنار زبان فارسی آزاد است.

زبانـها فقط وسیله ارتباط نیستند بلکه هویت و جهان بینی گویش وران ونیز وسیله انتقال فرهنگ وتجارب ودانشـهای آنان است.

تفکر،ذهنی شدن اکتسابها وتجارب ودریـافتهای حواس هست که بـه صورت نشانـه ای و رمزی(زبان)درذهن نگهداری مـیشود.روانشناسان ارتباط بین تفکر وزبان را چنان صریح ومستقیم مـیدانند کـه برخی تفکر را سخن گفتن بیصدا تعریف کرده اند.

در 21 فوریـه 1952مـیلادی برابر با ” 2 اسفند 1330 ” سه دانشجو درون پاکستان طی تظاهراتی به منظور به رسمـیت شناختن زبان بنگاری توسط ارتش کشته شدند.و یونسکودر نوامبر1999این روز را روزجهانی زبان مادری اعلام نمود. این تصمـیم یونسکو درون جهت مقاوم نمودن ملتها و حمایت از زبانـهای درون معرض نابودی و زبانـهایی هست که بـه دلایل گوناگون امکان رشد وبالندگی نیـافته و در معرض نابودی و سیـاست یکسان سازی ملتها و دول حاکم قرار گرفته اند.مـهمترین اه یونسکو از بذل و توجه ویژه بـه زبان مادری عبارتند از:

الف) شناسایی ضرورت حفظ و توسعه تنوع زبانی وفرهنگی جوامع وپاسداشت و ارتقای هویت و فرهنگهای مختلف بـه عنوان بخشی از تلاش به منظور حفظ  و اشاعه مـیراث جهانی فرهنگ و تمدن بشری.

ب) جلوگیری از تأثیرات منفی آموزش روانی و اجتماعی ناشی از آموزش بـه زبان غیر زبان مادری مانند(مردودیـها،ترک تحصیل،کاهش پیشرفت تحصیلی،سرخوردگی،از دست اعتماد بـه نفس و در نـهایت افزایش درصد بیسوادی درون این جوامع)

از نظر زبان شناختی آموزش بـه زبان مادری سبب درک بهترمطالب مـیشود وپیشرفت شناختی دانش آموزان را تأمـین مـیکند،از نظر اجتماعی سبب جذب راحتتر کودک درون محیط اجتماعی مـیشود وبعنوان یک عنصر اصلی فرهنگی او را درون ارتباط  با گذشته فرهنگی خود قرار مـیدهد.از نظر عاطفی استفاده از زبان مادری درون دانش آموزان سبب تداوم درون استفاده از نمادهای زبان شناختی مـیشود و بدین ترتیب او را از گسستگی عاطفی ناشی از عدم استفاده از زبان مادری باز داشته وسبب بالا رفتن کمـیت وکیفیت ارتباطات درون مدرسه و درون کلاس مـیشود و دانش آموزان را از ابزار اصلی تفکر یعنی ارتباط برخوردار مـیکند.

اینجا پرسشی مطرح مـیشود کـه چرا تحصیل نباید بـه زبان مادری باشد؟ماهیت این سوال درون چرایی نظامـهای سیـاسی حاکم نـهفته هست که بـه نوعی سیـاست انکار وامحاء ونابودی ویکسان سازی را درون قبال ملیتهای ساکن درون یک واحد جغرافیـای خاص را درون پیش گرفته اند زیرا نابودی یک زبان درون نـهایت مرگ آن ملتی را بـه دنبال خواهد داشت کـه زبان خود را فراموش کرده و از آداب ورسوم خود بیگانـه شده اند.به طور خلاصه فرزندان چنین ملتی نسبت بـه فرهنگ ،اندیشـه ،زبان ،تاریخ و تمام گذشته خود بیگانـه و به نسلی تبدیل مـیشود کـه حاضر بـه به پذیرفتن اسارت و بندگی دیگران باشد.

در ایران پروژه ملت سازی رضاخان کـه در آغاز بـه دلیل غیر واقع بینانـه بودنش موفقیت چندانی به منظور آن نمـی رفت اکنون درذهنیتها بـه واقعیت مقدسی تبدیل شده کـه حقوق چندانی به منظور ملیتهای غیر فارس بـه رسمـیت نمـیشناسد.

بر این اساس ما کوردستانیـان درون روز  2 اسفند جهت پاسداری وصیـانت از تاریخ وفرهنگ هزاران ساله مان با حضور درون خیـابانـها و تعطیلی مکانـهایب کار و حاضر نشدن درون کلاسهای درس ، اعتراض خود را نسبت بـه اجرایی نشدن اصل15 اعلام مـیداریم.